رابطه نهاد علم با دانشجویان کشورمان با توسعه کشور چگونه است؟ چگونه می توان از ظرفیت های دانشگاه برای حل تعارضات اساسی کشور استفاده کرد؟ دانشگاه و دانشجو برای ایفای نقش رهبری در تحولات کشور به چه بستر رشد و توسعه نیاز دارد؟ اینها سوالاتی است که هر ساله همزمان با آغاز روز دانشجو در فضای رسانه ای کشور مطرح می شود و با پایان یافتن این روز در آرشیو ذهنی رسانه ها و مردم باقی می ماند.
به گزارش اعتماد، به گفته بسیاری از تحلیلگران این حوزه از جمله غلامرضا ظریفیان، دانشگاه برای ایفای نقش واقعی خود در رفع اختلافات نیازمند بستری ویژه است. مواردی مانند استقلال دانشگاه، جهانی بودن، منتقد بودن، آزادی تحصیلی، پرسشگری و… بخشی از نیازهایی است که دانشجویان و دانشگاه ها برای ایفای نقش موثر در پیشرفت کشور به آن نیاز دارند. البته بعد از اتفاقات سال 1401 دانشگاه نشان داد که حضور فعالی در جامعه دارد و نیازهای مردم را می شناسد. دانشی که به قیمت ستاره شدن بسیاری از دانشجویان و اخراج اساتید منتقد شکل گرفت. اما دولت چهاردهم با پایان دادن به نظام ستاره ای دانشجویان و بازگشت اساتید اخراجی، راهبرد جدیدی را در این زمینه آغاز کرده است. در این مورد سعی کرده ایم با گفت و گو با چهره هایی چون تقی آزاد آرامکی و غلامرضا ظریفیان روایت هایی از روز دانشجو و نیازهای نهاد علم را برای مخاطبان ارائه کنیم.
در سال های اخیر نهاد علم و دانشگاه در تهران مشکلات زیادی را پشت سر گذاشته است. خوب است نگاهی به مسیری که دانشگاه و نهاد علم در ایران طی کرده است بیاندازیم.
16 آذر نماد تعهد اجتماعی دانشگاه و دانشجویان است. اگرچه احزاب باید نقش اصلی خود را در عرصه سیاست به صورت تخصصی ایفا کنند، اما به دلیل ضعف نهادهای مدنی مانند احزاب و اتحادیهها، دانشگاههای ایران از بدو تأسیس خود که مربوط به سال 1313 و تأسیس دانشگاه تهران میشود، شروع به فعالیت در این بخش کردهاند. در سال 1313 و بلافاصله پس از شروع به کار دانشگاه تهران، دانشگاهیان در تحصن های مربوط به حقوق معلمان شرکت کردند. در واقع دانشگاههای ایران علاوه بر رسالت اصلی خود که تولید و توزیع علم و پژوهش در زمینههای مختلف زندگی بشر است، مسئولیت خطیرتر و بزرگتری را نیز انجام دادهاند.
دانشگاهیان هر زمان که لازم بوده از حقوق اساسی ملت دفاع کرده، پرچم عدالت خواهی، مبارزه با سلطه بیگانگان و… را برافراشته اند و این ویژگی دانشگاه های ایران ادامه داشت تا جایی که دانشجویان در دوران ملی شدن صنعت نفت نقش برجسته ای در دفاع از دولت ملی مصدق ایفا کردند. کار به جایی رسید که در 25 آذر 1332 دانشگاه تهران مورد حمله قرار گرفت و در نتیجه 3 دانشجوی ایرانی به شهادت رسیدند. این حادثه نماد روز دانشجو، دفاع دانشگاه از جامعه و تعهد اجتماعی دانشگاه شد. پس از این دوره، در سال های بعد، دانشگاه همواره نقش برجسته ای در روزهای منتهی به انقلاب، جنگ 8 ساله و دیگر حوادث کشورمان داشت.
ارتباط مسیر دانشگاه و دانشجو در ایران با فراز و نشیب نهاد علم در جهان چیست؟ آیا می توان ارتباطی بین تحولات دانشگاه های ایران و دانشگاه های سایر نقاط جهان مشاهده کرد؟
دانشگاه علاوه بر نقش سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و اجتماعی شدن دانشجویان، همواره مرکز علم و نهاد توسعه در جهان بوده است. دانشگاه در تمام دنیا یک پدیده جهانی، ملی و محلی است. نقش اساسی دانشگاه طرح مسئله و ارائه راه حل روشمند است. اساساً مهمترین پایگاه توسعه پایدار در جوامع دانشگاهی است. اگر روند توسعه در کشورهای مختلف بررسی شود، نقش دانشگاه در توسعه کشورها دستاوردی نادر بوده است. این نقش زمانی محقق می شود که دانشگاه از چندین امتیاز برخوردار باشد. در واقع یک دانشگاه اگر چند ویژگی داشته باشد می تواند نقش توسعه دهنده خود را به خوبی ایفا کند. اول) استقلال و خودگردانی دانشگاه است.
از آنجایی که دانشگاه محل اجتماع نخبگان است، این گروه پذیرفته اند که خود می توانند قوانین حاکمیت و اداره را تعیین کنند. چه دروسی باید تدریس شود، چه مواردی باید در فهرست پژوهشی گنجانده شود و چگونه سیستم خود مدیریتی را پیاده سازی کنیم؟ از جمله این موارد است. دومین ویژگی دانشگاه آزادی علمی است.
دانشگاه محل سؤال است و نباید مانعی بر سر راه سؤال از دانشگاه و دانشجو ایجاد کرد، بنابراین دانشگاه ها حق دارند در موضوعات مختلف از آزادی علمی برخوردار شوند. سومین ویژگی دانشگاه جهانی بودن آن است. دانشگاه باید در توسعه ملی نقش اساسی داشته باشد. دانشگاه باید در زمینه های تصمیم گیری، تعیین استراتژی، سیاست گذاری و … شناخته شود. اینها اصولی است که دانشگاه بر اساس آن بنا شده است. در تمام دنیا با توجه به این نقش توسعهای، دانشگاه تلاش میکند به مکانی امن برای دانشجویان و نخبگان تبدیل شود، نه یک محیط امنیتی.
چه تحولاتی باعث شده که دانشگاه چنین نقشی را در جامعه ایفا کند؟
دانشگاه برای انجام رسالت مهم خود در طول 2 قرن اخیر دستخوش تغییرات جدی شده است. در قرن هفدهم تا نوزدهم با یک دانشگاه آموزش محور مواجه بودیم. نسل دوم دانشگاه ها از ابتدای قرن 19 تا اواسط قرن 20 شکل گرفت و علاوه بر تحصیل، به سمت تحقیق نیز رفت. نسل سوم دانشگاه ها، دانشگاه کارآفرین هستند. تولیدات دانشگاه ها در رشته های فنی و مهندسی، ریاضی، علوم تجربی و علوم انسانی جدا از رفع نیازهای دانشگاه، باید برای جامعه نیز ایجاد اشتغال کند.
نسل چهارم دانشگاه ها که از سال 1980 وارد صحنه شدند، دانشگاهی جامعه محور هستند. یعنی وظیفه اصلی دانشگاه بررسی مشکلات جامعه در همه ابعاد و ارائه راهکار برای آنهاست. به عنوان مثال امروزه جامعه ایران با مشکلاتی مانند عدم تعادل انرژی، مسائل زیست محیطی، اشتغال، فقر، فاصله طبقاتی، آسیب های اجتماعی و… مواجه است که وظیفه دانشگاه نظارت بر این مسائل و ارائه راهکارها به دلیل ارتباط توسعه ملی با توسعه علمی است. مسئولیت اجتماعی دانشگاه علاوه بر بحث علمی، فعالیت های اجتماعی است، اما امروزه حتی در فعالیت های علمی نیز با تکیه بر رویکرد نظام حکمرانی، نقش استخراج مشکلات جامعه و سپس حل مشکلات جامعه را دارد. نسل پنجم دانشگاه ها نیز دانشگاه های دیجیتال و هوش مصنوعی هستند.
اما این چرخه در جامعه ایران شکل نگرفته است. این بدان معناست که ارتباط منطقی بین دانشگاه ها و بخش های صنعتی، دانشگاه ها و بخش های سیاست گذار، دانشگاه ها و بخش های تصمیم گیری و غیره وجود ندارد.
مشکلی که در کشور ما وجود دارد و در ادبیات تعارض (انرژی، بودجه و…) به آن اشاره می شود، در واقع نوعی ناکارآمدی است که به تعارض ترجمه شده است. اما باید توجه داشت که این مشکلات منحصر به ایران نیست و بسیاری از کشورها با آن دست و پنجه نرم کرده اند، بلکه باید دید کشورهای دیگر چگونه توانسته اند از این بحران ها عبور کنند. اگر به داده های مستند در کره جنوبی، هند، مالزی، عربستان، چین و… مراجعه کنیم، متوجه می شویم که این کشورها نیز با شرایط بحرانی مواجه بوده اند، اما به این نتیجه رسیده اند که اگر اقتصاد و توسعه آنها دانش بنیان نباشد و به دانشگاه نروند، مشکلاتشان حل نمی شود. دانشگاه های آنها متکی بودند و توانستند بسیاری از اختلافات آنها را حل کنند. به نظر من ایران در این زمینه با مشکلات زیادی مواجه است. دانشگاه ها نباید تعطیل شوند
دانشگاه ها در هر جایی که بال های خود را در رشته هایی مانند پزشکی، رشته های نظامی، انرژی صلح آمیز هسته ای و غیره باز کرده اند، دستاوردهای چشمگیری ایجاد شده است. اگر دست و بال دانشگاه ها در حوزه های دیگر هم باز شود و دانشگاه های جامعه محور شناخته شوند، ایران می تواند بسیاری از مشکلات و نارضایتی های فعلی خود را در یک یا دو برنامه حل کند. لازمه این امر شناخت دانشگاه و قوانین، الزامات و حاکمیت آن است.
امروز ایران در عرصه منطقه ای با تهدیدات مهمی مواجه است. ایران با تحریم و تهدید نظامی و فشار حداکثری مواجه است. چگونه می توان از نهاد علم و دانشگاه برای رفع این تهدیدات استفاده کرد؟
سهم پژوهشی کشورهایی که در نوک پیکان خصومت با ایران قرار دارند، حداقل 5.5 درصد از تولید ناخالص داخلی آنهاست. اما سهم پژوهشی ایران با 80 هزار استاد دانشگاه و 14 میلیون فارغ التحصیل، 3.5 میلیون دانشجو و صدها پارک فناوری کمتر از نیم درصد است! روشن است که وقتی بسیاری از امور اجتماعی به این بزرگی با پژوهش و دانشگاه مرتبط نباشد، ناهماهنگی، سردرگمی و مشکلات پدید می آید. دانشگاه ها و دانشجویان در ایران ثابت کرده اند که به هویت ملی، هویت دینی و خدمت به مردم خود اعتقاد دارند.
اگر این الزامات دانشگاه به رسمیت شناخته شود، ماجرای مهاجرت 12 هزار استاد دانشگاه و مهاجرت بسیاری از دانشجویان و نخبگان مطرح نخواهد شد. امروز که 16 آذر و روز تعهد اجتماعی دانشگاه است، فرصتی است برای تغییر نوع روابط و نگاه به دانشگاه. توسعه ملی ایران می تواند به سمت توسعه دانش بنیان حرکت کند. دانشگاه می تواند بسیاری از مشکلات و نارضایتی های امروز ایران را حل کند و مهمتر از آن می تواند با رشد و توسعه خود سدی در برابر زیاده خواهی دشمنان ایجاد کند.
