خبر رویت پرنده «هما» در منطقه البرز مرکزی و منطقه طالقان که در ایران به «هما سعادت» معروف است و نماد رفاه و خوشبختی است، در میان کاربران فضای مجازی داغ شد. چند روزه و با خواندن و روایت تنوع اضافه شده است. از خوانش های نشانه شناختی و اسطوره ای تا تحلیل های جامعه شناختی و سیاسی.
هما سعادت کیست؟
به گزارش هم میهن؛ شاید این سوال پیش بیاید که همای کیست؟ بگذارید ذهن روی یکی از شخصیت های سریال پایتخت به همین نام متمرکز شود که همسر معمولی نقی و با بازی ریما رامینفر بود. البته نویسنده فیلمنامه نام این شخصیت را نیز از همین معنا گرفته است. برگرفته از داستان اساطیری درباره پرنده هوما که به آن «هومای» نیز می گویند.
مرغ استخوان خوار یا کرکس ریشو یک گونه پرنده بزرگ از خانواده شکارچیان است که در کوه های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا از جمله مناطقی از ایران مانند منطقه حفاظت شده گنو زندگی می کند.
هوما در طول سال در یک مکان می ماند و در هر فصل فقط یک یا دو تخم می گذارد. این پرنده مانند سایر کرکس ها عمدتا مردار خوار است اما غذای اصلی آن مغز استخوان است. هوما استخوان های بزرگ را از ارتفاع زیاد روی سنگ ها پرتاب می کند تا آنها را به قطعات کوچکتر تبدیل کند.
گاهی اوقات به همین ترتیب از لاک پشت های کوچک زنده تغذیه می کند. این پرنده تنها گونه کرکس است که رژیم غذایی آن تقریباً به طور انحصاری (90-70٪) استخوان است. هوما در کوه های مرتفع جنوب اروپا، قفقاز، آفریقا، شبه قاره هند و تبت زندگی و تولیدمثل می کند. این پرنده در اواسط زمستان با یک یا دو تخم که در اوایل بهار از تخم بیرون می آیند تخم می گذارد.
هوما را می توان در ارتفاعات و مناطق کوهستانی یافت. این جانور در ارتفاعی بین 300 تا 4500 متر از سطح دریا زندگی می کند و بیشتر اعضای این گونه در ارتفاع بیش از 2000 متر زندگی می کنند. هوما اغلب در مناطق صخرهای و صخرهای یا درههای مشرف به مراتع زندگی میکند که گلهداران و شکارچیان آنها در آن زندگی میکنند. زندگی در چنین مناطقی امکان دسترسی احتمالی حیوان به لاشه حیوانات شکار شده و مرده را فراهم می کند.
جمعیت این گونه همچنان در حال کاهش است. از جولای 2014، این گونه در فهرست قرمز IUCN به عنوان گونه های در معرض خطر طبقه بندی شد. با این حال، طبقه بندی بعدی نشان داد که این گونه در معرض خطر انقراض نیست، در ارزیابی مجدد هوما آن را به عنوان یک گونه “تقریباً در معرض تهدید” تعریف کردند.
تصویر یک اسطوره
همانطور که «ققنوس» در افسانه های مصری و یونانی صاحب کرامت است، «هما» نیز در ادبیات ایران نماد شادی است. درست برعکس «جغد» که نماد شر و شر به حساب می آید، البته این برچسب و برداشت را می توان مانعی در مشاهده شکوه و زیبایی جغد دانست.
همانطور که گفته شد از هما یا همایی در اندیشه اساطیری و ادبیات کهن فارسی به عنوان پرنده سعادت و سعادت یاد شده است که نماد شکوه و فال است. چنانکه در فرهنگ دهخدا آمده است: «پرنده ای است که با برکت است و چون پیدا می شود مردم به زیر سایه او می روند».
دیدگاه کارشناسان محیط زیست
صرف نظر از روایات ادبی و اساطیری که پرنده هوما را در تصویری افسانه ای نشان می دهد، کارشناسان محیط زیست و جانورشناسی از منظر علمی به واقعیت آن می نگرند. از این رو الهه محدی کارشناس محیط زیست در گفت وگویی گفت: هما پرنده ای شکاری از خانواده کرکس ها و لاشخورها است که مانند سایر کرکس ها و لاشخورها معمولاً از گوشت و استخوان لاشه های تازه تغذیه می کند و با قدرت آرواره هایش، استخوان های کوچک را خرد می کند و از آنها استفاده می کند.» تغذیه هم می کند.»
به گفته این کارشناس محیط زیست: این پرنده که از نظر فاصله بین نوک بال ها بزرگترین پرنده کشورمان محسوب می شود، بومی مناطق مرتفع کوهستانی آفریقا، آسیا و اروپا است و در کشور ما این پرنده است. معمولاً در نواحی کوهستانی البرز و زاگرس زندگی می کند در نوک منقار این پرنده پرهای بلندی شبیه سبیل وجود دارد.
این پرنده برخلاف عقاب شکارچی نیست.» این کارشناس محیط زیست درباره چرایی این گونه که نماد شادی محسوب می شود، توضیح داد: از قدیم الایام در ادبیات و پیشینه تاریخی ما به حما سعادت معروف بوده و دلیل آن این است که در گذشته، برخی مردههای خود را به جای دفن بر بالای تپهها دفن میکردند.» و کوهها اوج میگرفتند، پرندگان میآمدند تا جسد متوفی را بخورند و وقتی تمام اعضای عضلانی متوفی خورده میشد، استخوانها باقی میماند و اگر هما میآمد و استخوانها را میخورد، برای مردهای که هما با ظاهر جذاب و عالیاش برای خوردن استخوانها میآمد، میگفتند این مرده مبارک است و زندگی جاودانی بسیار خوبی خواهد داشت.
به گفته کارشناسان محیط زیست و برخلاف تصور عموم، «هوما» معمولاً در ارتفاعی بسیار بالاتر از سطح دریا زندگی می کند و معمولاً لانه سازی در صخره ها و صخره های دور از دسترس را ترجیح می دهد. این امر و همچنین کاهش جمعیتی که در سال های اخیر تجربه کرده است، باعث شده کمتر دیده شود، اما اینکه گفته می شود هر چند سال یک بار این پرنده دیده می شود، درست نیست. «هما» همیشه در کشور ما وجود دارد و در بسیاری از حوزه ها دیده می شود.
افسانه یا اراده؟
واقعیت این است که رؤیت پرنده هما در طالقان بر اساس همان روایات اساطیری قرائت دلنشینی پیدا کرده است که آن را نشانه امیدواری دانسته اند، اما جامعه شناسان و مردم شناسان معتقدند که این واکنش ها غالبا اشتباه. و بستر یک نگاه اسطورهای یا نشانهشناسی تاریخی و فرهنگی نیست که از شکوه یک اسطوره بگذرد، بلکه برخاسته از یأس ملتی است که به هر نماد و نشانهای میچسبد تا رنج بیزمان خود را التیام بخشد و با تکیه بر استیصال، استیصال خود را تحمل کند. اسطوره.
همانطور که دکتر محمد فضلی، جامعه شناس در توییتی نوشت: امروز بارها در صفحات مجازی خود با این سوال مخاطبان مواجه شدم که به نظر شما چرا ویدئوی دیدن پرنده هما اینقدر با استقبال و انتشار مواجه شده است. پاسخ من: استیصال فرد ایرانی در شرایط اقتصادی و اجتماعی کنونی، پاسخی درونی به تحقیر شدن در این شرایط، امید افسانه سازی.
در یک تحلیل نشانه شناختی که مبتنی بر رویکردهای روانکاوانه است، اسطوره ها نتیجه امیال و رویاهای جمعی ما هستند که وقتی سرکوب می شوند، دائماً از دل نشانه ها زنده می شوند تا به زندگی دردناک ما معنا ببخشند. یقیناً خوب است که هر نشانه امیدی را از بیم ها و تردیدهای خود احضار کنیم تا سایه ناامیدی را از سرزمین ذهن و ضمیرمان بزداییم، اما رستگاری را در چنگ زدن به آن ها جستجو نکنیم.
دنیای مدرن و دنیای زیستی آن مبتنی بر عقلانیت و اراده است نه افسانه ها و نشانه ها. شکوه زندگی جمعی ما با آگاهی و اراده به دست می آید، نه با چسبیدن به نمادهای اسطوره ای. اسطوره را باید ارج نهاد تا هویت تاریخی اش را در چهره اش به یاد آورد و از نشانه اش شادی بیافریند، اما امید را باید به اراده فراخواند تا شکوه زندگی بر فراز آن ممکن شود. «یافتن و سپس انتخاب و از خود ثروت ساختن»; باید پذیرفت که اوج سعادت هر قومی بیش از شکوه نشانه هاست، در شکوفایی اراده ها.
