تحلیل میزان صادرات ماشین‌آلات صنعتی ایران

در این گزارش از میهن تجارت تحلیلی جامع از چشم‌انداز صادرات ماشین‌آلات صنعتی ایران ارائه می‌دهیم. در حالی که کل این بخش با کاهش ارزش صادرات و محدودیت به بازارهای منطقه‌ای روبرو است، بازیگران تخصصی و پیشرو، توانایی رقابت قابل توجهی در سطح جهانی از خود نشان می‌دهند. این تحلیل نشان می‌دهد که موفقیت در این عرصه بیش از آنکه به مزیت‌های عمومی مانند انرژی ارزان وابسته باشد، به تمرکز بر کیفیت، نوآوری و استانداردهای بین‌المللی گره خورده است.

بخش‌های پیشرو در صادرات

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که دو حوزه اصلی، پیشران صادرات ماشین‌آلات صنعتی ایران هستند: ماشین‌آلات فرآوری و بسته‌بندی مواد غذایی و تجهیزات صنایع پتروشیمی. قدرت در بخش اول، ناشی از مقیاس بزرگ بازار داخلی و نیاز روزافزون به محصولات غذایی بسته‌بندی شده است، در حالی که بخش دوم بر پایه تخصص انباشته شده از دهه‌ها فعالیت در صنعت نفت و گاز کشور بنا شده است.

چالش‌های غالب صادرات ماشین آلات

موانع اصلی بر سر راه توسعه صادرات این بخش، چندوجهی و پیچیده هستند. در رأس این چالش‌ها، تحریم‌های بین‌المللی قرار دارد که به طور مستقیم مبادلات مالی را مختل کرده و مانعی تقریبا غیرقابل عبور برای بسیاری از تولیدکنندگان ایجاد کرده است. این مشکل با بی‌ثباتی اقتصاد داخلی، نوسانات شدید ارزی و نیاز حیاتی به نوسازی فناورانه در خطوط تولید فرسوده، تشدید می‌شود.

مطالعه موردی شرکت صنایع پخت مشهد (MBICO.ir)

در این گزارش، شرکت صنایع پخت مشهد MBICO)) به عنوان یک مطالعه موردی کلیدی معرفی می‌شود. این شرکت با صادرات به ۴۷ کشور جهان، از جمله بازارهای توسعه‌یافته، مدلی موفق برای غلبه بر موانع سیستمی ارائه می‌دهد. رمز موفقیت شرکت صنایع پخت مشهد در تمرکز بی‌وقفه بر کیفیت، نوآوری، کسب استانداردهای جهانی و ارائه خدمات جامع به مشتریان بین‌المللی نهفته است.

تحلیل کلان بخش صادرات ماشین‌آلات صنعتی ایران

برای درک وضعیت کنونی، بررسی روندهای کمی این بخش ضروری است. داده‌های بلندمدت از سال ۱۳۷۱ تا ۱۴۰۰ (تقریباً ۱۹۹۲ تا ۲۰۲۱) نشان‌دهنده نوساناتی در صادرات ماشین‌آلات است. این روند در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ (تقریباً ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰) به اوج خود از نظر حجم رسید و این دوره به عنوان پررونق‌ترین زمان برای صادرات ماشین‌آلات صنعتی ثبت شد.

با این حال، این روند صعودی پایدار نماند. آمار اخیر حاکی از یک رکود نگران‌کننده است. ارزش صادرات در زیرگروه «ماشین‌سازی و تجهیزات» در سال ۱۴۰۲ با کاهش ۶.۳۵ درصدی مواجه شد و این افت در شش ماهه نخست سال ۱۴۰۳ با کاهش ۲ درصدی دیگر ادامه یافت. این داده‌ها مشکل اصلی را که این گزارش به تحلیل آن می‌پردازد، به وضوح نشان می‌دهند: یک بخش با پتانسیل که در حال حاضر در مسیر نزولی قرار گرفته است. در مقیاس جهانی، فعالیت صادراتی ایران در این حوزه همچنان «محدود» توصیف می‌شود که این امر لزوم اتخاذ رویکردهای جدید را دوچندان می‌کند.

سهم بخشی و زمینه اقتصادی

جایگاه بخش ماشین‌سازی در چشم‌انداز وسیع‌تر صادرات غیرنفتی ایران، تصویری پیچیده را به نمایش می‌گذارد. بخش «صنعت» به طور کلی با تراز تجاری منفی قابل توجهی روبرو است (کسری ۳۶,۸۵۲ میلیارد ریالی در سال ۱۴۰۲)، که نشان‌دهنده وابستگی شدید به واردات تجهیزات و مواد اولیه است. این وضعیت در تضاد کامل با تراز تجاری مثبت در بخش‌های معدن و پتروشیمی قرار دارد.

تحلیل مقاصد کلیدی صادرات و وابستگی پرریسک منطقه‌ای

بررسی مقاصد صادراتی کالاهای صنعتی ایران نشان‌دهنده تمرکز شدید بر تعداد محدودی از کشورها است. عراق با سهم ۴۲ درصدی از صادرات صنعتی در نیمه اول سال ۱۴۰۳، به تنهایی اصلی‌ترین مشتری ایران است. پس از آن، افغانستان (۱۰٪)، پاکستان (۷٪)، ترکیه (۷٪) و امارات متحده عربی (۶٪) قرار دارند. این الگو نشان می‌دهد که پایگاه اصلی مشتریان ایران، کشورهای همسایه و منطقه هستند.

این وابستگی شدید به بازارهای همسایه نشان می‌دهد که موفقیت صادراتی ایران بیشتر بر پایه عوامل سهولت‌بخش—مانند نزدیکی جغرافیایی، روابط تجاری موجود، هزینه‌های لجستیکی پایین‌تر و احتمالاً الزامات فنی کمتر سخت‌گیرانه—استوار است تا برتری رقابتی در سطح جهانی. این «منطقه امن جغرافیایی» اگرچه فرصت‌های کوتاه‌مدتی را فراهم می‌کند، اما در بلندمدت مانع از رشد بخش ماشین‌سازی می‌شود. این امر صنعت را در برابر بی‌ثباتی‌های منطقه‌ای آسیب‌پذیر کرده و از توسعه قابلیت‌های لازم برای نفوذ به بازارهای سودآورتر، باثبات‌تر و پیشرفته‌تر فناوری جلوگیری می‌کند. موفقیت شرکت‌هایی مانند MBICO که به بازارهای دشوار غربی صادر می‌کنند، ثابت می‌کند که خروج از این منطقه امن امکان‌پذیر است، اما نیازمند راهبردی کاملاً متفاوت است

دسته‌بندی‌های پیشرو در ماشین‌آلات صنعتی صادراتی

پتانسیل بالا در ماشین‌آلات فرآوری و بسته‌بندی مواد غذایی

این حوزه را می‌توان قوی‌ترین و آماده‌ترین بخش ماشین‌سازی ایران برای صادرات دانست. وجود تعداد زیادی از شرکت‌های معتبر و موفق مانند ماشین‌سازی مسائلی، عدیلی، اصفهان پک، آراد ماشین و زاگرس ماشین کرج، گواهی بر این مدعاست. رشد این بخش از تقاضای فزاینده داخلی و منطقه‌ای برای مواد غذایی فرآوری و بسته‌بندی شده نشأت می‌گیرد.

ماشین‌آلات خاص با پتانسیل صادراتی بالا شامل انواع دستگاه‌های بسته‌بندی (شیرینگ پک، پالتایزر، پرکن)، دستگاه‌های خشک‌کن میوه و سبزیجات، و انواع میکسرهای صنعتی و تجهیزات فرآوری است. برخی شرکت‌ها مانند کارتن‌سازی میهن و افق قطعات آسیا در حال حاضر نیز به بازارهای منطقه‌ای و حتی اروپایی (آلمان) صادرات دارند.

شرکت صنایع پخت مشهد MBICO)) نمونه بارز موفقیت در این حوزه است. این شرکت با صادرات به ۴۷ کشور و ارائه دستگاه نانوایی و خطوط تولید متنوع برای نان‌های سنتی ایران (لواش، بربری، سنگک) و شیرینی‌جات، نشان داده است که چگونه می‌توان با تمرکز بر یک حوزه تخصصی به یک بازیگر جهانی تبدیل شد.

بخش تثبیت‌شده در ماشین‌آلات صنایع پتروشیمی، نفت و گاز

این بخش بر پایه بزرگترین صنعت منابع طبیعی ایران شکل گرفته است. شرکت‌های بزرگی مانند ماشین‌سازی اراک در داخل و خارج از کشور شناخته شده هستند. سایر بازیگران کلیدی شامل سوت ماشین، رایان ماشین و سام تجهیز افزار خاورمیانه هستند که بر تحقیق و توسعه و انطباق با استانداردهای جهانی تأکید دارند. نقطه قوت این بخش، دهه‌ها تجربه در پاسخ به تقاضای داخلی عظیم از سوی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران است. پتانسیل صادراتی در انتقال این تخصص به سایر کشورهای تولیدکننده انرژی در منطقه و فراتر از آن نهفته است.

ماشین‌آلات ساختمانی، معدنی و کشاورزی

این ماشین‌آلات برای توسعه زیرساخت‌ها ضروری بوده و تقاضای منطقه‌ای قوی دارند. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که ظرفیت تولید داخلی برای ماشین‌آلات سنگین مانند لودر و بیل مکانیکی برای پاسخگویی به نیازهای داخلی کافی نیست و واردات قابل توجهی در این زمینه صورت می‌گیرد. این وضعیت نشان‌دهنده پتانسیل رشد و در عین حال محدودیت‌های فعلی است. به نظر می‌رسد تمرکز صادراتی بر ماشین‌آلات کشاورزی کمتر پیچیده و تجهیزات جابجایی مواد مانند استاکر، جک پالت و بالابرها باشد که شرکت‌هایی مانند استاکر ایران در آن فعال هستند.

سایر دسته‌بندی‌های قابل توجه

علاوه بر موارد فوق، حوزه‌های دیگری نیز قابلیت‌های تولیدی خود را به اثبات رسانده‌اند. این موارد شامل دستگاه‌های CNC، ماشین‌های تزریق پلاستیک، دستگاه‌های برش لیزر صنعتی، ابزارآلات صنعتی (شرکت‌هایی مانند آروا، ایران ترانس، رونیکس) و تجهیزات هیدرولیک می‌شود. این‌ها نمونه‌هایی از تخصص‌های پراکنده هستند که می‌توانند برای بازارهای صادراتی خاص توسعه یابند.

چشم‌انداز رقابتی و چالش‌های راهبردی

تأثیر فلج‌کننده تحریم‌های بین‌المللی

بزرگترین مانع خارجی پیش روی صنعت ماشین‌سازی ایران، تحریم‌هاست. مهم‌ترین چالش ذکر شده توسط تولیدکنندگان، ناتوانی در انجام مبادلات مالی است. عدم وجود سیستم بانکی رسمی برای انتقال ارز، شرکت‌ها را مجبور به استفاده از واسطه‌ها کرده و مسیرهای صادراتی رسمی را مسدود می‌کند. این مشکل حتی زمانی که مشتریان خارجی تمایل به خرید دارند، فرصت‌های صادراتی را از بین می‌برد. علاوه بر این، تحریم‌ها واردات مواد اولیه باکیفیت (مانند گریدهای خاص فولاد) و قطعات (مانند موتورهای الکتریکی) را با مشکل مواجه کرده و بر کیفیت و هزینه تمام‌شده محصولات نهایی تأثیر منفی می‌گذارد.

موانع اقتصادی و ساختاری داخلی

چالش‌ها تنها به خارج از مرزها محدود نمی‌شوند. تورم بالا و نوسانات شدید نرخ ارز، عدم قطعیت گسترده‌ای را برای تولیدکنندگان ایجاد کرده و قیمت‌گذاری محصولات برای صادرات و مدیریت هزینه‌ها را بسیار دشوار ساخته است. مقررات پیچیده و گاه متناقض ارزی، مانند الزام به بازگرداندن ارز حاصل از صادرات با نرخ نیمایی که تفاوت قابل توجهی با نرخ بازار آزاد دارد، عملاً انگیزه صادرات را از بین می‌برد. در کنار این موارد، بوروکراسی و مشکلات گمرکی برای واردات قطعات و صادرات محصول نهایی، زمان و هزینه قابل توجهی را به فرآیند تولید تحمیل می‌کند.

شکاف فناوری و سرمایه‌گذاری: بحران فرسودگی

یکی از ریشه‌ای‌ترین مشکلات صنعت ایران، استفاده گسترده از ماشین‌آلات قدیمی و فرسوده است. این امر منجر به ناکارآمدی شدید شده، به طوری که مصرف انرژی در صنایع ایران ۲.۵ برابر متوسط جهانی است. این بحران ناشی از سرمایه‌گذاری ناکافی و مزمن است. سرمایه‌گذاری خالص صنعتی بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۱ حدود ۹۸ درصد کاهش یافته است. بخش عمده‌ای از سرمایه‌گذاری‌های جدید صرفاً هزینه‌های استهلاک را پوشش می‌دهد و ظرفیت جدیدی به اقتصاد اضافه نمی‌کند. نتیجه این وضعیت، بهره‌وری پایین، کیفیت نازل محصولات و ناتوانی در رقابت در صحنه جهانی است.

رقابت شدید بین‌المللی

تولیدکنندگان ایرانی با رقابت سنگینی از سوی قدرت‌های صنعتی جهانی، به ویژه چین، روبرو هستند. چین نه تنها بازار واردات ایران را در دست دارد، بلکه در بازارهای صادراتی منطقه‌ای ایران نیز به شدت رقابت می‌کند. ترکیه نیز یکی دیگر از رقبای جدی منطقه‌ای است. این رقبا اغلب از صرفه‌جویی به مقیاس و فناوری پیشرفته‌تری بهره‌مند هستند.

چشم‌انداز راهبردی و توصیه‌ها

بهره‌گیری از نقاط قوت ذاتی

• توصیه: تمرکز باید از «انرژی ارزان» به «استفاده بهینه از انرژی» تغییر کند. اگرچه قیمت انرژی پایین است، مزیت رقابتی واقعی زمانی حاصل می‌شود که این عامل با ماشین‌آلات مدرن و کارآمد ترکیب شود تا هزینه تمام‌شده واقعی به ازای هر واحد تولید کاهش یابد. این امر مستلزم اجرای یک برنامه نوسازی ملی است.
• توصیه: از بازار بزرگ داخلی باید به عنوان یک مرکز رشد برای صنایعی با پتانسیل صادراتی، به ویژه در حوزه ماشین‌آلات فرآوری مواد غذایی، بسته‌بندی و کالاهای مصرفی، استفاده شود. نزدیکی به بازارهای منطقه‌ای (عراق، کشورهای CIS) باید به عنوان سکوی پرتابی برای صادرات مورد استفاده قرار گیرد، اما با یک استراتژی روشن برای تنوع‌بخشی و فراتر رفتن از این بازارها.

نقشه راه رشد در صادرات ماشین آلات صنعتی

• توصیه ۱: تخصص‌گرایی در حوزه‌های خاص: شرکت‌ها باید به جای رقابت در بازارهای عمومی و کالایی، حوزه‌های تخصصی و با ارزش افزوده بالا را شناسایی کرده و در آن به رهبر جهانی تبدیل شوند. تمرکز MBICO بر ماشین‌آلات نان سنتی یک نمونه کامل است.
• توصیه ۲: تمرکز وسواس‌گونه بر کیفیت و استانداردهای بین‌المللی: تولیدکنندگانی که به دنبال صادرات فراتر از منطقه هستند، باید در کسب گواهینامه‌های بین‌المللی مانند CE)) و ایجاد شهرت برای قابلیت اطمینان و کیفیت سرمایه‌گذاری کنند. این امر برای جلب اعتماد و غلبه بر ریسک ذاتی که خریداران در معامله با یک کشور تحت تحریم احساس می‌کنند، غیرقابل مذاکره است.
• توصیه ۳: سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و خدمات مشتری‌محور: توسعه قابلیت‌های طراحی و تحقیق و توسعه داخلی برای خلق محصولات نوآورانه ضروری است. این امر باید با یک مدل خدمات جامع همراه شود که از مشتری بین‌المللی از مرحله خرید تا نصب و خدمات پس از فروش پشتیبانی کند.

توصیه‌های سیاستی برای دولت و نهادهای صنعتی صادرات ماشین آلات

• توصیه ۱: تسهیل مبادلات مالی، نه مانع‌تراشی: دولت باید ایجاد سازوکارهای باثبات و قابل پیش‌بینی برای بازگشت ارز را در اولویت قرار دهد. این امر می‌تواند شامل حمایت از صرافی‌های بخش خصوصی، توسعه توافق‌نامه‌های پرداخت دوجانبه با شرکای تجاری کلیدی (مانند عراق و روسیه) یا بررسی راه‌حل‌های مبتنی بر ارز دیجیتال باشد. سیاست‌های فعلی یکی از اصلی‌ترین گلوگاه‌ها هستند.
• توصیه ۲: راه‌اندازی صندوق ملی نوسازی صنعتی: با استفاده از منابعی مانند صندوق توسعه ملی، وام‌های کم‌بهره و بلندمدت باید به طور خاص برای واردات ماشین‌آلات مدرن و کارآمد اختصاص یابد. ارائه مشوق‌های مالیاتی و معافیت‌های گمرکی برای چنین سرمایه‌گذاری‌هایی، همانطور که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد شده، ضروری است.
• توصیه ۳: توانمندسازی سازمان توسعه تجارت TPO)): سازمان توسعه تجارت و رایزنان بازرگانی آن باید موظف به شناسایی فعال فرصت‌های بازار تخصصی، تسهیل ارتباطات B2B برای صادرکنندگان با پتانسیل بالا و ارائه پشتیبانی عملی برای عبور از موانع لجستیکی و پرداختی در کشورهای هدف شوند.حمایت از شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی نیز حیاتی است.