تعرض به حریم تاریخ، از کاخ گلستان تا ارگ کریمخان

ساخت و ساز در حریم آثار تاریخی هرازگاهی خبرساز می شود. آخرین موردی که خبر آن همه گیر شد کاخ گلستان بود. در نزدیکی این کاخ چند صد ساله دو مرکز تجاری در حال ساخت بود که اعتراضات در رسانه ها و شبکه های اجتماعی بالا گرفت، وزیر میراث فرهنگی وارد عمل شد و دستور توقف آن را داد.

به گزارش شرق، اما روز 28 آبان خبرگزاری ایسنا از آغاز مجدد عملیات عمرانی در این منطقه خبر داد.

صالحی امیری گفت: ضوابط و مدارک مراجع بالادستی معتبر است و هیچکس حق تخطی از ضوابط حوزه و حریم خصوصی را ندارد و وزارت میراث فرهنگی اجازه ندهد افراد سودجو به اهداف خود برسند. در کنار افکار عمومی در مقابل سودجویان خواهیم ایستاد.

با تاکید وزیر، این اولین بار نیست که در ایران حریم آثار تاریخی نقض می شود. یک روز قصه کاخ گلستان داغ است و روز دیگر تئاتر شهر. روزی احتمال ساخت و ساز در حریم عمارت کلاه فرنگی هرمزگان اعتراض دوستداران میراث فرهنگی را به دنبال دارد و روز دیگر هتلی در حریم چهارباغ عباسی اصفهان. اخیراً هتلی در ارگ کریمخان شیراز ساخته شده و نمای مسجد تاریخی دامغان را ساختمانی سه طبقه مخدوش کرده است. خیلی چیزهای دیگر را می توان به این لیست اضافه کرد. حال سوال این است که چگونه این ساخت و سازها مجاز است؟

چرا حریم خصوصی مهم است؟

مرز مرزی است که در اطراف بناهای تاریخی ایجاد می شود تا ساختمان یا محوطه را از ساخت و سازهای غیرقانونی و سایر تهدیدات محافظت کند. حریم بستری است که اثر تاریخی در آن شکل گرفته است، از این رو نکات مهمی را درباره تاریخ، فرهنگ و دانش مردمان گذشته بیان می کند، به همین دلیل حفظ آن اهمیت دارد. حریم خصوصی چند جنبه دارد: حریم خصوصی بدن، استفاده از ساختمان، چشم انداز و محیط.

اگر هر یک از این مرزها نقض شود، ساختمان یا آثار فرهنگی آن در خطر آسیب قرار می گیرد. حریم خصوصی توسط کارشناسان میراث فرهنگی تعیین می شود. محدودیت ها و گستره حریم خصوصی در این سال ها چالش های زیادی را ایجاد کرده است، هم نحوه و میزان تعیین آن و هم عدم رعایت آن. اخباری که هرازگاهی از نقض حریم بناهای تاریخی می شنویم از همین جا می آید. اینکه حریم خصوصی مشخص نشده یا به درستی رعایت نشده است.

چرا قبل از ساخت به حریم ساختمان توجه نمی شود؟

سلمان قادری کارشناس ارشد مرمت و مرمت بناها و بناهای تاریخی است. وی درباره تعیین حریم آثار تاریخی می گوید: زمانی که اثری دارای ارزش تاریخی ثبت شناخته شد، ابتدا پرونده ثبتی برای آن تهیه می شود و سپس با توجه به اهمیت اثر و وسعت و زمینه قرارگیری آن و آسیب های احتمالی پیرامون آن، حریمی برای آن در نظر گرفته می شود.

قادری درباره تعیین حریم خصوصی توضیح می دهد: «در تعیین حریم به این نکته توجه می شود که کدام یک از جنبه های معماری، تاریخی و … اثر تاریخی ارزش دارد و هر چه اثر منحصر به فرد و ارزشمندتر باشد در مراحل بعدی بیشتر به آن توجه می شود و تعیین حریم خصوصی با توجه به ارزش های آن سختگیرانه تر است. خانه ای تاریخی با نمونه های مشابه.

به گفته وی، ارزش کار مشخص می کند که چه حریمی برای آن در نظر گرفته شود. امتیازات نیز درجات مختلفی دارد، مثلاً حریم درجه یک بسیار نزدیک به عرصه و اعیان کار است. هر چه درجه بندی این مرزها متمایزتر باشد، منظم تر است. البته حریم خصوصی برای هر ساختمان با دیگری متفاوت است.

این کارشناس درباره اینکه چرا ابتدا ساختمان ها در حرم ساخته می شود و سپس مدیران میراث فرهنگی متوجه می شوند، می گوید: این اتفاقات به دو دلیل رخ می دهد: اول اینکه گاهی قبل از تعیین حریم برای کاری، ساخت و ساز در کنار آن شروع می شود و در واقع ساختمان جدید قبلا مجوزهای لازم را گرفته و ارتفاع آن مشخص شده است. تا نقطه پایانی حریم که نشان می دهد پیش بینی حریم به درستی انجام نشده و یا شرایط و ارتفاع مجاز ساختمان های مجاور حریم به درستی پیش بینی و لحاظ نشده است.

تعارض مقررات شهرداری و قوانین میراث فرهنگی

قادری در خصوص نقش کمیسیون ماده 5 در ساخت و سازهای در حیطه حفاظت از بناهای تاریخی می گوید: مقرراتی که شهرداری ها برای ساخت و ساز در نظر می گیرند با مقررات وزارت میراث فرهنگی تداخل دارد و همین امر باعث می شود موارد زیادی شکل بگیرد که حفاظت از بنای تاریخی با ارتفاع و سایر مقررات بنای جدید در تضاد باشد.

وی ادامه می دهد: به دلیل اینکه چندین نهاد برای ساخت و ساز مجوزهای متفاوتی صادر می کنند تناقضاتی بین عملکرد آنها وجود دارد و در بسیاری از موارد شرایط به گونه ای است که کارشناسان میراث فرهنگی حضور ندارند یا قدرت کمی در تصمیم گیری دارند و این باعث می شود ساخت و ساز در حریم آثار تاریخی البته فقط برخی از آنها رسانه ای شود و موارد دیگری نیز وجود دارد که در سکوت اتفاق می افتد.

به گفته وی، استعلام میراث فرهنگی برای ساخت و ساز در اطراف آثار تاریخی ثبت شده بر مصوبه کمیسیون ماده 5 ارجحیت دارد و باید رعایت شود. در برخی موارد اگرچه ارزش تاریخی یک اثر کاملا مشهود است، اما به دلیل اینکه مراحل قانونی ثبت و تعیین حریم هنوز طی نشده است، در اطراف آن ساخت و ساز صورت می گیرد.

نماینده میراث فرهنگی در کمیسیون ماده 5 تنها یک رأی دارد و عملاً نمی تواند کار زیادی انجام دهد، مگر اینکه خود اعضای کمیسیون ماده 5 متعهد و علاقه مند به حفاظت از میراث فرهنگی باشند. به گفته این کارشناس مرمت و مرمت بناهای تاریخی، برای ساخت آثاری که به ثبت رسیده و هنوز به عنوان حفاظتی تعیین نشده اند، باید از میراث فرهنگی مجوز گرفته شود.

تنها 9 درصد آثار ثبت شده دارای حریم خصوصی هستند

بر اساس آمار اعلام شده در کتاب «حریم آثار ملی، فرهنگی و تاریخی» بیش از 32 هزار اثر تاریخی در ایران به ثبت رسیده که تنها نزدیک به 9 درصد آن ها حریم را تایید کرده اند. همچنین بیش از 82 درصد بناها و حدود 97 درصد تپه ها و محوطه های تاریخی ثبت شده در کشور همچنان فاقد محدوده مصوب هستند.

با توجه به این آمار شاید چندان عجیب نباشد که هر روز ساخت و ساز در کنار یک سایت یا بنای تاریخی خبرساز شود. بر اساس قانون برنامه هفتم توسعه، «وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی موظف است حداکثر ظرف سه ماه پس از ثبت ملی یا جهانی هر اثر، حریم هر اثر را طبق قوانین و مقررات مربوط تعیین و ابلاغ کند». تعیین حقوق ثبت آثار ثبت شده بدون حق و یا بازنگری در حقوق تعیین شده قبلی در طول برنامه باید به گونه ای باشد که در هر سال اجرای برنامه 20 درصد حقوق آنها ابلاغ شود.

محمد سپنجی یکی از اعضای سابق کمیته تعیین مرزهای وزارت میراث فرهنگی در این خصوص می گوید: در نگارش قانون حریم گذاری در برنامه هفتم توسعه باید نوع کار در نظر گرفته می شد، زیرا برای تعیین حریم محوطه و تپه ها به کار باستان شناسی نیاز است و این کار چندین برابر انرژی، هزینه و زمان ساختمان می طلبد. به گفته وی، در سال 75 تنها 1500 اثر ثبت شده و در هر استان کارشناس ثبت و حریم خصوصی وجود داشته است، اما اکنون بیش از 30 هزار اثر تاریخی یعنی بیش از 20 برابر ثبت شده است. آیا نیروهای ثبت حریم در ادارات میراث فرهنگی به این میزان افزایش یافته است؟ آیا این میزان بودجه برای این بخش اضافه شده است؟

وی ادامه می دهد: برخی تپه های تاریخی مانند ملیان برای ثبت حریم خود نیازمند چندین دوره باستان شناسی هستند و در سه ماه نمی توان محدوده آنها را تعیین کرد، بنابراین در بسیاری از موارد نمی توان این قانون را در عمل اجرا کرد و نوشتن برنامه کار و قانون به راحتی انجام می شود، اما فراهم آوردن امکانات لازم برای انجام آن شرط مهمی است که در مورد ثبت حریم رعایت نشده است.

در طول 6 سال در 12 استان هیچ حد و مرزی تعیین نشده است. بر اساس نامه مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت ها و محوطه های تاریخی در سال 1396 به معاونت میراث فرهنگی، عملکرد 12 استان طی شش سال صفر بوده است. یعنی در 12 استان کشور در مدت 6 سال هیچ اثری مقدس اعلام نشده است. این 12 استان آذربایجان شرقی، بوشهر، زنجان، سیستان و بلوچستان، کرمان، کرمانشاه، کهکیلویه-عبیر احمد، گلستان، مرکزی، هرمزگان، همدان و یزد هستند.

این کارشناس میراث فرهنگی درباره این نامه و عملکرد استان‌ها می‌گوید: نکته جالب اینجاست که مدیرکل فعلی ثبت و حفاظت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی طی این شش سال مدیریت میراث فرهنگی سه استان کهگیلویه، مرکزی و همدان را برعهده داشته است که نام او در فهرست سال‌های حفاظتی استان که نامش در فهرست نام‌های مدیریتی بدون طرح و طرح است و آیا نامش در فهرست سال‌های حفاظتی موجود است یا خیر. وزارت میراث فرهنگی نباید مبتنی بر عملکرد باشد؟».

به نظر می رسد وضعیت مرزبندی حریم در ایران که آثار تاریخی زیادی دارد نیاز به بازنگری و اصلاح دارد وگرنه اینکه هر چند وقت یک بار به اخباری مانند اتفاقی که برای کاخ گلستان افتاد خیلی عجیب نیست.