کتیبه سنگی تازه کشف شده از ایلامی ها در جنوب غربی ایران به دلیل نمادشناسی عجیب و شباهت احتمالی آن با نبرد افسانه ای هرکول و هیولا (هیدرا) توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است. نمادی که در حدود 325 قبل از میلاد بر روی سکه های یونانی ترسیم شده است.
این کتیبه که در ارتفاعات کوه منار در شهرستان اندیکای استان خوزستان شناسایی شده است، می تواند اطلاعات جدیدی از باورهای مذهبی، سنت های هنری و تعاملات فرهنگی تمدن عیلامی در منطقه مرکزی زاگرس ارائه دهد.
این کشف توسط ایوب سلطانی، مدیر پایگاه ملی منظر فرهنگی و صنعتی مسجد سلیمان اعلام شد. وی این نقش برجسته را یکی از متمایزترین کتیبه های سنگی ایلامی دانست که تاکنون شناخته شده است. به گفته سلطانی، تصاویر و ترکیب پانل نشان میدهد که احتمالاً صحنهای آیینی یا اسطورهای است که به طور همزمان تحت تأثیر سنتهای مدیترانهای وسیعتر بوده اما ریشه در باورهای محلی دارد.
تمدن عیلامی و نقش فرهنگی آنها
ایلامی ها بین قرن دوم پیش از میلاد و آغاز قرن سوم پس از میلاد یک دولت خودمختار یا نیمه خودمختار تشکیل دادند که بیشتر در منطقه «سوسیانا» مستقر بود. نام باستانی منطقه ای در جنوب غربی ایران که کم و بیش با استان خوزستان امروزی هم مرز بوده و شامل شهرهای مهمی چون «شوش» (به یونانی سوسنا) بوده است. اگرچه عیلامی ها بیشتر از نظر سیاسی تحت تأثیر اشکانیان بودند، اما هویت منطقه ای قوی خود را حفظ کردند و زبان هنری متمایزی را توسعه دادند.
شواهد باستان شناسی و تاریخی نشان می دهد که عیلامیان وارث مستقیم سنت فرهنگی عیلام باستان بوده اند. در عین حال نقش واسطه ای مهمی در انتقال عناصر هنری عیلامی و هخامنشی به دوره اشکانی و سپس ساسانی داشتند. بسیاری از نقوش تکراری، شیوه های ترکیب بندی و نمادهای مذهبی در هنر ساسانی ممکن است از طریق بازتفسیرهای ایلامی و اشکانی به این دوره ها منتقل شده باشد.
اندیکا حوزه تعامل فرهنگی
در چند دهه گذشته، محققان تعداد فزاینده ای از سکونتگاه ها، مقابر، زیارتگاه ها و کتیبه های سنگی ایلامی را در ارتفاعات بختیاری شناسایی کرده اند. این یافته ها نه تنها گستردگی قلمرو عیلامی را نشان می دهد، بلکه تداوم سنت های فرهنگی و مذهبی آنها را نیز نشان می دهد. کتیبه منار تازه کشف شده به دلیل موضوع خاص خود در میان مجموعه برجسته است.
شرح سنگ نوشته
نقش برجسته بر روی سطحی نامنظم و کم و بیش ذوزنقه ای شکل به ابعاد حدود 70×81 سانتی متر حک شده است. اگرچه بخشی از پانل دچار فرسایش طبیعی و آسیب آگاهانه شده است، اما این سه شخصیت هنوز به وضوح قابل تشخیص هستند.
در سمت چپ، مردی قوی و برهنه در نمای سه چهارم به تصویر کشیده شده است. در دست راست او یک شی گرد بزرگ را که ممکن است یک چماق آیینی یا یک سلاح نمادین باشد، بالا می برد و با دست چپ گلوی شخصیت مرکزی را گرفته است. تاکید بر نیم تنه، بازوها و ران ها گواه تمرکز آگاهانه بر قدرت بدنی و قدرت قهرمانانه است.
شخصیت مرکزی موجودی مار مانند با سه سر است که حدود 83 سانتی متر طول دارد. موجودات مار مانند و چند سر در هنر صخره ای ایلامی نادر هستند و این عنصر برای تفسیر معنای نمادین صحنه اهمیت ویژه ای دارد.
در سمت راست، مردی با لباس سبک اشکانی در نمای تمام رخ ظاهر می شود. او جامه ای بلند با چین های مشخص می پوشد و حالتی شبیه به شخصیت های کاهنی دارد که در دیگر نقش برجسته های عیلامی دیده می شود.
تفسیر اساطیری و شباهت های احتمالی
به گفته سلطانی، ترکیب، الگوسازی شخصیت و حرکات تاکید آگاهانه ای بر نبرد قهرمانانه و اهمیت آیینی دارد. اگرچه شناسایی قطعی امکان پذیر نیست، این صحنه شباهت های احتمالی با اسطوره نبرد هرکول با هیدرا دارد، داستانی که در دنیای هلنیستی شناخته شده و در پشت سکه های یونانی در حدود 325 قبل از میلاد به تصویر کشیده شده است.
به جای کپی مستقیم، محققان بر این باورند که هنرمند ایلامی ممکن است از مضامین گسترده اساطیری الهام گرفته باشد و آنها را در چارچوب باورها و فرهنگ محلی خود تفسیر کند. چنین انطباق گزینشی نشان دهنده نقش ایلامی ها به عنوان واسطه فرهنگی بین سنت های ایرانی، بین النهرین و مدیترانه است.
حفاظت و تحقیقات آینده
کارشناسان تاکید می کنند که این کتیبه از نظر علمی در میان «مجموعه هنر سنگ ایلامی» دارای اهمیت و منحصر به فرد است. با این حال، این نقش برجسته در برابر فرسایش سطحی و از دست دادن مواد آسیب پذیر است. بنابراین، کارشناسان حفظ فیزیکی فوری، اسناد دیجیتالی با وضوح بالا و اسکن لیزری پیشرفته را برای حفظ جزئیات باقی مانده توصیه می کنند.
این کشف در مجله علمی بین المللی Sinos Persicus منتشر شد و اهمیت آن برای مطالعات آتی هنر، مذهب و تعاملات فرهنگی ایلامی مشخص است. با ادامه پژوهش ها، انتظار می رود کتیبه سنگی منار سهم بسزایی در شناخت چگونگی بیان اسطوره، آیین و هویت ایلامی ها در منظر فرهنگی پویا رشته کوه های زاگرس کهن داشته باشد.
