امام حسن عسکری علیه السلام با ایجاد نهضت علمی، تربیت دینی و تعیین وکلا در مسیر بصیرت افزایی و آگاهی بخشی به پیروان خود گام نهاد و بدین ترتیب ارتباط عمومی گسترده ای ایجاد کرد. این اقدام ماندگار و ارزشمند پیشوای یازدهم شیعیان (ع) الگویی در عصر غیبت برای تبعیت و اطاعت از نایبان عام امام زمان (عج) محسوب می شود.
به گزارش پیام رسان، در این پژوهش سعی شد تا ساختار و عملکرد سازمان وکالت در عصر امام حسن عسگری(ع) و نقش آن امام(ع) در تقویت این نهاد بررسی شود.
فعالیت های سازمان وکالت و اوج آن
خلفای عباسی امام حسن عسگری علیه السلام را از هر سو تحت کنترل داشتند. شرایط بحرانی امام همام (ع) آن حضرت را وادار کرد که به دنبال وسیله ارتباطی جدید با افراد جامعه و یاران خود باشد. وظایف این مؤسسه تنها محدود به امور مالی نبود، بلکه شامل وظایف راهنمایی، ارتباطی و سیاسی نیز می شد. دستگاه ارتباطی یا دیوان وکالت از دوران امامت امام محمد باقر (ع) آغاز شد و این سازمان تا عصر غیبت کبری به فعالیت خود ادامه داد. یعنی در دوره هیچ یک از ائمه(ع) کار این موسسه تعطیل نبود.
دوران منتهی به عصر غیبت به ویژه دوران امام حسن عسگری (ع) به عنوان یکی از حساس ترین و مهم ترین دوران فعالیت شبکه وکالت شناخته می شد. امام حسن عسکری علیه السلام در رأس این سازمان بودند، سپس عثمان بن عمر به عنوان وکیل ارشد و برخی از برجسته ترین وکلای امام علیه السلام به عنوان دستیاران وکیل ارشد، وکالت مناطق مختلف را بر عهده داشتند و در نهایت وکلای محلی در شهرها و نواحی شیعیان مختلف در پایه این هرم قرار گرفتند. سازمان وکالت نقش مهم و تعیین کننده ای در پیشبرد اهداف ائمه (ع) داشته است. آشنایی با این موسسه، تبیین و تحلیل عملکرد آن یکی از زوایای ناشناخته زندگی امام معصوم (ع) را نشان می دهد.
حکومت عباسی همواره نگران نفوذ و جایگاه مهم اجتماعی امام حسن عسکری (ع) بود و همین امر باعث شد که امام (ع) هفته ای 2 روز در بارگاه حاضر شوند تا از حضور امام (ع) یاد کنند. . این امر باعث شد که امام (علیه السلام) با توجه به پراکندگی جمعیت شیعه در آن دوره، وکیل تعیین کند و همین کلمه را برای نمایندگان به کار بردند. در زمان ائمه عسکریین (ع) فعالیت سازمان با توجه به عوامل و زمینه های خاص این دوره تکامل یافت که در آستانه نابودی قرار گرفت. دوران غیبت جزئی اوج فعالیت مؤسسه است به طوری که در این مرحله نواب اربعه حضور نداشتند اما عصر (عج) در راس سازمان و واسطه بین امام (ع) و سایر حقوقدانان بود. و با رحلت علی بن محمد ثمری نایب چهارم حضرت مهدی. (عج) و آغاز غیبت کبری، فعالیت سازمان وکالت نیز پایان یافت.
ذکر این نکته ضروری است که پایان کار سازمان به معنای سقوط و افول نیست. با فرا رسیدن عصر غیبت و غیبت امام(ره)، مأموریت سازمان خاتمه یافت و وجود آن بی ربط بود. یکی از عوامل اساسی تأسیس این مؤسسه، نیاز به ارتباط میان ائمه معصومین (علیهم السلام) و پیروانشان بود. این موضوع زمانی آشکارتر می شود که به گستردگی جهان اسلام در آن عصر و پراکندگی شیعیان در نقاط مختلف مانند عراق، حجاز، ایران، یمن، مصر و مغرب توجه شود و به همین دلیل لازم بود افرادی را به عنوان منصوب کنند. نمایندگان و افراد مورد اعتماد ائمه. الف) به نواحی دور و نزدیک فرستاده شود و رابط رهبری و یارانش باشد.
اگرچه خفقان جامعه در آن زمان را نمی توان دلیل اصلی تشکیل نمایندگی دانست، اما قطعا همین موضوع عامل تشدید فعالیت این نهاد و گسترش و توسعه آن بوده است. یکی دیگر از نیازهای تشکیل این نهاد، آماده سازی شیعیان برای پذیرش شرایط جدید در عصر غیبت بود. عصری که شیعیان جز از طریق نمایندگان و وکلای امام (علیه السلام) نمی توانستند با او ارتباط برقرار کنند.
با توجه به این واقعیت، هر چه شیعه به عصر غیبت نزدیک می شد، راه ارتباط مستقیم با امام(ع) محدودتر می شد و از طرفی نهاد نیابت نیز تقویت می شد تا جایی که در دوران غیبت. در زمان ائمه عسکریان (ع) ارتباط غالب شیعیان بوده است. با این 2 امام بزرگوار از طریق مکاتبه یا وکلا و نمایندگان انجام می شد. بنابراین می توان گفت که حداقل در عصر امام هادی و عسکری علیهماالسلام، تقویت نهاد وکالت به منظور آماده سازی و زمینه سازی برای ورود شیعیان به عصر غیبت بوده است.
ساختار تشکیلات وکالت در عصر امام حسن عسکری (ع)
امام حسن عسگری (ع) بالاترین مقام را در سازمان وکلا داشت. مواردی از قبیل تعیین وکلا و معرفی آنان به شیعیان، نظارت بر عملکرد آنان، حمایت مالی از وکلا، عزل وکلای خیانتکار و فاسد، معرفی جریانات مدعیان وکالت و برخورد قاطع با آنان از جمله وظایف عمده این شورا بود. امام یازدهم شیعیان (ع) به عنوان رهبر سازمان. . امام حسن عسکری علیه السلام در چند مرحله وکیل انتخاب کردند. بر اساس شواهد تاریخی، چهار منطقه اصلی از نظر سازماندهی وکالت برای شیعیان وجود داشت. ناحیه اول بغداد و مدائن و کوفه و ناحیه دوم بصره و اهواز و ناحیه سوم قم و همدان و کوهستان و ناحیه چهارم حجاز و یمن و مصر بود.
در پایین ترین سطح تشکیلات وکالت، وکلای مستقر در شهرهای مختلف بودند که با مردم عادی در ارتباط بودند و در انتخاب این افراد، توان اجرایی و محلی بودن آنها در نظر گرفته شد. این وکلا بازوی اجرایی سازمان بودند و مستقیماً با شیعیان در ارتباط بودند. برخی از وکلا نیز مسئولیت دریافت و ارسال امور شخصی امام حسن عسکری (ع) را بر عهده داشتند. در میان یاران امام اطهار(ع) عده ای از طلاب، فقها، محدثان و متکلمان بودند که به عنوان مبلغان مذهب اهل بیت علیهم السلام و به منظور ترویج فقه به مناطق مختلف اعزام شدند. مسئول بودند.
کارکردهای حرفه وکالت و نقش سیاسی آن
با افزایش شیعیان، منابع مالی و نیازها به طور همزمان افزایش یافت. برای جمع آوری این منابع باید شبکه ای از نمایندگان تشکیل می شد تا این وجوه را از پیروان جمع آوری کرده و به امام(ع) تحویل دهند و پس از آن طبق دستور امام(ره) توزیع کنند. برای اهداف سازمان. اهمیت این کار به حدی بود که گاه هدف از تأسیس سازمان نمایندگی، جمع آوری وجوه شرعی اعم از خمس، زکات، هدایا و نذورات شیعیان است.
این وجوه منبع اصلی مالی سازمان محسوب می شد. ائمه (علیهم السلام) می توانستند از این سازمان برای تأمین هزینه های لازم برای انجام امور شیعه استفاده کنند. یکی دیگر از مهمترین اهداف تشکیل سازمان وکلا، آموزش معارف اهل بیت(ع) به شیعیان و هدایت آنان به سوی حق، در عصر سردرگمی، شبهات و شبهات بود. البته همه وکلا از نظر علم و دانش در یک سطح نبودند. در ميان وكلا، برخي از آنان از نظر علمي و آشنايي با معارف و احكام آنچنان برجسته بودند كه ائمه عليهم السلام مردم را به آنان ارجاع مي دادند تا علوم ديني و وظايف شرعي خود را از آنان پرس و جو كرده و بياموزند.
وکلا مهمترین مرجع و منبع در حل مشکلات علمی و دینی شیعیان بودند. گاه شخصاً و گاه با دریافت و ارسال نامه های حاوی سؤالات شیعیان برای معصومین (ع) و در مقابل رساندن پاسخ آنها به شیعیان این کار را انجام می دادند. تلاش دولت عباسی در عصر غیبت برای شناخت افراد وکالت نشان از وجود نقش سیاسی این نهاد دارد. یکی از شواهد وجود نقش سیاسی برای این نهاد و اعضای آن، مشارکت مستقیم یا غیرمستقیم اعضای این نهاد در قیام هایی است که علیه حکومت عباسیان شکل گرفت. نامشروع بودن نظام حاكم، آگاهي مردم از جايگاه امام(ع) در حوادث سياسي، نفوذ در دستگاه حكومت و كمك به نيازمندان از اهداف سياسي ويژه سازمان وكالت بود.
