کودتای نرم اردوغان و کتاب چرا ملت‌ها شکست می‌خورند!

مارتین وولف، مفسر ارشد اقتصادی در فایننشال تایمز، در مقاله خود با عنوان “جهانی با دو ابرقدرت غارتگر” مدعی شد که اتحادیه اروپا بین یک ابرقدرت “استخراجی” و یک ابرقدرت “وابسته” گیر کرده است: ایالات متحده و چین. در همان زمان، مورنو بارتولدی و مارکو بوتی، دو اقتصاددان با استناد به کتاب “چرا ملت ها شکست می خورند؟” آنها که در سال 2012 توسط دو برنده جایزه نوبل، دارون آجم اوغلو متولد ترکیه و همکارش جیمز رابینسون نوشته شدند، ایالات متحده را در دسته اول قرار دادند.

چرا رشد پایدار و ناپایدار

عجم اوغلو و رابینسون نهاد استخراجی را نهادی تعریف می کنند که برای استخراج ثروت از زیرمجموعه ای از جامعه به نفع زیرمجموعه دیگر طراحی شده است. تصادفی نیست که دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا اخیرا در اواخر سپتامبر در کاخ سفید با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه دیداری صمیمانه داشت. یک ضرب المثل ترکی است که نمونه ای از این دیدار است: «دیگ درش را پیدا کرده است».

جدای از این ها باید گفت: «چرا ملت ها شکست می خورند: خاستگاه های قدرت، رفاه و فقر» اثری راهگشاست که در درجه اول حول محوری تعریف می شود که رشد و شکوفایی اقتصادی حاصل نهادهای فراگیر سیاسی و اقتصادی است، در حالی که نهادهای استثمارگر معمولاً به رکود و فقر منجر می شوند.

نهادهای فراگیر نیازمند و حفظ کثرت گرایی، حاکمیت قانون و فرصت های اقتصادی در دسترس بخش بزرگی از جامعه هستند. اما رشد اقتصادی تحت رهبری یک سیستم استثماری، به عنوان مثال، مبتنی بر برده داری، ساختار ارباب-فئودالی یا استعمار، ممکن است اما پایدار نیست. مشخصه چنین سیستم هایی بی ثباتی سیاسی، جنگ های داخلی و درگیری های داخلی است که در نهایت می تواند به فروپاشی آنها منجر شود.

چرا انقلاب ها لزوماً موفق نیستند؟

«چرا ملت ها شکست می خورند» که بر اساس پانزده سال کار پژوهشی تدوین و نگارش شده است، نسخه ای تجویزی نیست، بلکه نسخه ای تجربی است و مرجعی عمیق و قابل اعتماد به شمار می رود. برای مثال، این کتاب امپراتوری‌های روم و آزتک، تمدن مایاها و کشورهای مختلف مانند بریتانیا، ایالات متحده، روسیه، کره، ژاپن، چین، آمریکای جنوبی و آفریقای جنوب صحرا را پوشش می‌دهد. در عین حال، نقش مشروط تاریخ نیز مورد توجه قرار گرفته است که با دوره های حساسی مانند طاعون سیاه، انقلاب شکوهمند انگلستان در سال 1688، انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه مشخص می شود. متغیرهایی که منجر به توسعه جوامع فراگیر از نظر سیاسی و اقتصادی شد.

ویراستاران این کتاب جبر گرایی تاریخی را رد می کنند و معتقدند که یک انقلاب موفق یا دگرگونی سیاسی لزوماً منجر به تغییر برای بهتر شدن نمی شود. انقلاب بلشویکی نمونه خوبی است. همچنین حرکت به سمت نهادهای فراگیر می تواند نتیجه معکوس داشته باشد. گلاسنوست و پرسترویکا راه را برای قدرت گرفتن پوتین در روسیه هموار کردند.

اردوغان به دنبال چیست؟

Türkiye نمونه بارز نمونه های ذکر شده در بالا است. فروپاشی امپراتوری عثمانی و شکست آن در جنگ جهانی اول منجر به تأسیس جمهوری ترکیه در سال 1923 به رهبری ژنرال ترک مصطفی کمال شد که بعدها از او به عنوان “آتاتورک” یاد شد. الغای خلافت و معرفی جمهوری سکولار راه را برای دوره ای از اصلاحات با محوریت غرب هموار کرد.

با این حال، انتخاب حزب عدالت و توسعه (AKP) در سال 2002 به رهبری شهردار سابق استانبول، اردوغان، با هدف بازگرداندن نقش دین در زندگی عمومی، معادلات را تغییر داد. در دهه 1980، فتح الله گولن، امام جماعت ترکیه و پیروانش شبکه ای از مدارس را با همین هدف در ترکیه تأسیس کردند. در پایان دهه 1990، این شبکه به مدارس و مراکز تجاری در سراسر جهان گسترش یافت. گولن که در ابتدا از متحدان حزب عدالت و توسعه بود، با اردوغان اختلاف داشت و همین تنش ها باعث شد اردوغان این جنبش را هدف قرار دهد و ادعای کودتای نافرجام سال 2016 را داشته باشد و در دستگاه قضایی، ارتش و دستگاه های دولتی پاکسازی کند.

هدف اردوغان پیروی از مربی خود، نجم الدین اربکان، پدر اسلام سیاسی در ترکیه و ایجاد هژمونی این ایدئولوژی بر ترکیه است. آخرین مانع، اپوزیسیون سکولار، CHP (حزب جمهوری‌خواه خلق) است که توسط آتاتورک تأسیس شده و او در حال تضعیف آن است.

کودتای آرام اردوغان

کتاب «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند» به «قانون آهنین الیگارشی‌ها» روبرت میشل، جامعه‌شناس آلمانی اشاره می‌کند، که بیان می‌کند رهبران جدیدی که رهبران قدیمی را با وعده تغییرات بنیادی سرنگون می‌کنند، اغلب چیزی جز همان نتایج قبلی به دست نمی‌آورند. با این حال، نویسندگان خاطرنشان می کنند که همه تغییرات اساسی محکوم به شکست نیستند. این خطری است که اکنون ترکیه با آن مواجه است. 18 سال پیش، ترکیش دیلی نیوز (که اکنون حریت نامیده می شود) یادداشتی در مورد “انقلاب آرام” اردوغان نوشت و اشاره کرد که ویژگی اکثر انقلاب ها این است که به افراط کشیده می شوند. این اتفاق در ترکیه در سال 1923 و دوباره در سال 2002 رخ داد. در ژوئیه 2013 در مورد اعتراضات پارک گزی تأکید شد که “ویژگی و قوت جامعه ترکیه این است که همگن نیست و دارای پیشینه های مختلف قومی و مذهبی است. بنابراین، تلاش کمالیست ها برای قرار دادن همه دستاوردهای آتاتورک در حزب توسعه و توسعه در یک قالب شکست خورده است.

رئیس جمهور ترکیه پس از پیروزی در انتخابات سال 2007 وعده مصالحه و پذیرش مخالفان سیاسی خود را داد، اما دقیقا برعکس عمل کرده و اکنون موفق شده است بخش قابل توجهی از مردم ترکیه را از خود دور کند. همین سناریو پس از دستگیری اکرم امام اوغلو، شهردار استانبول نیز تکرار شد.

آزمون بزرگ ترکیه

اردوغان با کثرت گرایی مشکل دارد و ترکیه به رهبر جدیدی نیاز دارد که بتواند سبک های زندگی و باورهای مختلف را با هم آشتی دهد. اکرم امام اوغلو برای این منظور مناسب است، به همین دلیل از شرکت در انتخابات ریاست جمهوری 2023 ممانعت به عمل آمد و در ماه مارس بازداشت شد. اردوغان قصد دارد قدرت را حفظ کند، رویدادی که منجر به برکناری شهرداران از حزب جمهوری خواه خلق و تلاش او برای کنترل این حزب شد. اوغلو و رابینسون به موفقیت لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا در ایجاد یک ائتلاف گسترده و مترقی در برزیل اشاره می کنند، روندی که باید در ترکیه نیز تکرار شود. به همین دلیل، تصمیم دادگاه آنکارا در 24 اکتبر در مورد مشروعیت تصمیم حزب جمهوری خواه خلق برای انتخاب اوزگور اوزل به عنوان رهبر حزب در اکتبر 2023 می تواند عامل تعیین کننده ای در نزول ترکیه در نهایت به سمت اقتدارگرایی باشد.