سفر پزشکیان به قزاقستان؛ تلاشی برای بازتعریف جایگاه ایران در میدان رقابت اوراسیا

به گزارش خبرگزاری به گزارش میهن تجارت، مسعود مزیکیان روز چهارشنبه عازم آستانه شد. این سفر یک سفر تشریفاتی نبود، بلکه بخشی از روندی بود که از یک سو کشورهای میزبان آن را فرصتی برای جلب حمایت بازیگران مهم منطقه می دانند و از سوی دیگر برای ایران که در سال های اخیر حضور موثری داشته است. برنامه ریزی شده است در آسیای مرکزی می تواند سکویی برای بازیابی موقعیت از دست رفته خود باشد. در این دیدار طرفین در مورد انرژی، حمل و نقل، کریدورهای زمینی، همکاری های اقتصادی و تحولات امنیتی در منطقه گفتگو کردند. اما سوال اصلی این است که ایران با چه دستور کار و با چه هدفی و با چه ظرفیت هایی وارد این عرصه شده است؟

آسیای مرکزی و اوراسیا یک منطقه استثنایی در ساختار ژئوپلیتیکی جهان است، اما نه به دلیل توانایی‌های قدیمی یا سابقه طولانی، بلکه برعکس، این کشورها عمدتاً دولت‌های ملی تازه تأسیسی هستند که محصول فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی هستند و بسیاری از آنها فاقد ساختار تاریخی عمیق، سنت‌های سیاسی ریشه‌دار و یا صنایع بزرگ حرفه‌ای مستقل هستند. بخش قابل توجهی از آنها محصور در خشکی هستند، دسترسی به دریا ندارند، اقتصادشان وابسته است و به همین دلیل فضاهای خالی ضعف های نهادی و ساختاری طبیعتا زیر سایه قدرت های بزرگ است.

روس ها این منطقه را «عقب نشینی امنیتی» خود می دانند و میراث شوروی هنوز در ذهنیت، اقتصاد، نهادها و حتی زبان و خط بسیاری از این جمهوری ها وجود دارد. نفوذ روسیه در این منطقه یک واقعیت ساختاری است، نه یک انتخاب ساده سیاسی. به همین دلیل است که آمریکا در ماه گذشته به صورت سازمان یافته با رهبران این کشورها دیدار کرد تا دریچه ای برای حضور روسیه در این منطقه از نفوذ تاریخی باز شود.

واشنگتن به خوبی می‌داند که نبرد ژئوپلیتیکی آینده، چه در تجارت جهانی، چه در امنیت انرژی و چه در کنترل راه‌های حمل‌ونقل، از اوراسیا خواهد گذشت. حضور آمریکا در آسیای مرکزی به معنای نزدیک شدن به مرزهای روسیه است، یعنی مهار چین، یعنی ایجاد شکاف در کمربند متحدان مسکو و البته محدود کردن ایران. به همین دلیل در دیدار اخیر ترامپ با رهبران آسیای مرکزی، علناً ایران را تهدید کرد، مدعی حمله به ایران شد و حتی آن را یک «افتخار» دانست. نکته دردناک داستان این نبود که او چنین گفت. این بود که هیچ یک از رهبران آسیای مرکزی از ایران دفاع نکردند.

تاجیکستان، سکوت در برابر حقارت

در میان آنها، رئیس جمهور تاجیکستان، همان کشوری که بخش مهمی از مردم آن فارسی صحبت می کنند و خودش بارها از «پیوند فرهنگی و تاریخی» با ایران صحبت کرده بود، در مقابل ادبیات تحقیرآمیز ترامپ سکوت کرد. حتی زمانی که در حاشیه منتشر شد، زمانی که ترامپ مدعی حمله به ایران شد، واکنش مثبتی نشان داد. همین صحنه باید زنگ خطری برای نظام دیپلماسی ایران باشد، وقتی کشوری که خود را «هم زبان، هم تاریخ و نزدیک به ایران» می داند در کنار فردی که آشکارا از تجاوز به ایران صحبت می کند لبخند می زند، یعنی ایران باید به فکر تغییر رفتار و دیپلماسی خود در منطقه باشد.

«فرهنگ، زبان، تاریخ و هویت مشترک» می تواند برای ایران مشروعیت ایجاد کند و دیپلماسی را تقویت کند. می تواند ایران را به شریک طبیعی این کشورها تبدیل کند، اما به نظر می رسد دستگاه سیاست خارجی در زمینه فعال سازی این ظرفیت ها فعال عمل نکرده است و وقتی میدان را خالی می گذاری، دیگری آن را پر می کند: گاهی آمریکا، گاهی ترکیه، گاهی چین و همیشه روسیه.

اهمیت اوراسیا برای ایران به «همسایگی» محدود نمی شود. این یک منطقه استراتژیک برای امنیت ملی ایران است. جایی که می تواند بار سنگینی از دوش اقتصاد، تجارت و حمل و نقل ایران بردارد.

قلب راهروهای زمینی شرق به غرب و شمال به جنوب از اینجا می گذرد. بازارهای مصرفی چند ده میلیونی دارد و به دلیل وابستگی ساختاری، توانایی جذب سرمایه گذاری و ورود شرکت های ایرانی بسیار بالاست. مهمتر از همه، این منطقه می تواند عمق استراتژیک ایران را تقویت کند. چیزی که امروز کشور بشدت به آن نیاز دارد، اما اینها زمانی معنا پیدا می کند که ایران «حضور»، «نفوذ» و «دوستان» داشته باشد و «ائتلاف» بسازد.

در چنین شرایطی سفر پزشکان به قزاقستان فرصتی برای ترمیم بخشی از این شکاف است.

آسیای مرکزی یک «زیر منطقه» نیست، بلکه یک میدان جدی رقابت جهانی است. یا ایران در آن حضور دارد و شرکت می کند یا دیگران به جای ایران تصمیم می گیرند.

در همین راستا روح الله مدبر، کارشناس مسائل اوراسیا وی در گفت و گو با خبرنگار به گزارش میهن تجارت گفت: در روزهای گذشته دکتر سفری به قزاقستان و ترکمنستان داشت. نشست ترکمنستان هر ساله توسط طرف ترکمن برگزار می شود. نشست قزاقستان در ادامه همکاری ها و دیدارهای روتین طرف ایرانی با مقامات ترکمنستانی است.

وی افزود: لازم به ذکر است عراقچی هفته آینده سفرهایی به بلاروس و مسکو خواهد داشت. البته عراقچی موفق به دیدار با پوتین رئیس جمهور روسیه نشد و کرملین رسما اعلام کرد که برنامه ای برای این دیدار وجود ندارد. این در حالی است که وزارت خارجه ایران اعلام کرده بود که این دیدار انجام شده است. بنابراین لازم است دستگاه دیپلماسی ایران قبل از اعلام رسمی، برنامه ها را با طرف خارجی هماهنگ کند تا کار به صورت تخصصی انجام شود و شرایطی پیش نیاید که طرف خارجی مجبور به بیانیه و اعلام اشتباه وزارت امور خارجه ایران شود. لازم است که مردان کار خود را با دقت بیشتری انجام دهند. چنین خطاهایی در نظام بین الملل تأثیر خوبی ندارد.

این کارشناس مسائل اوراسیا تصریح کرد: در شرایطی هستیم که تحریم های جدیدی علیه ایران اعمال شده است و دولت باید در سیاست خارجی خود را تکان دهد و همکاری با دوستان را به صورت برنامه ریزی شده پیش ببرد. بی توجهی به منطقه باعث فعال شدن رقبای ایران در آسیای مرکزی شده است.

امروز طرف آمریکایی به این نتیجه رسیده است که باید کاملا با روسیه هماهنگ شود. آمریکایی ها حتی اروپا را به خاطر روسیه رها کرده اند.

مدبر خاطرنشان کرد: امروز طرف آمریکایی به این نتیجه رسیده است که باید با روسیه هماهنگی کامل داشته باشد. آمریکایی ها حتی اروپا را به خاطر روسیه رها کرده اند. اگر تهران به طور جدی جای مسکو را در نظم جدید بگیرد، روسیه می تواند نقشی محوری در کمک به ایران ایفا کند. این یک نسل صریح و جدی است که متاسفانه جریان حاکم هنوز آن را درک نکرده و فرصت ها را از دست می دهد.

وی با بیان جایگاه والای روسیه در نظام بین الملل گفت: اینکه آمریکا اروپا را رها کرد و به روسیه رفت نشان از جایگاه ویژه روسیه در نظم جدید دارد. دیدار پزشکان با پوتین در حاشیه نشست ترکمنستان دستاورد خاصی نخواهد داشت. چون طرف روسی کلمات مهم است در اتاق امن کرملین رشد می کند، نه در خاک یک کشور دیگر.

کارشناس مسائل اوراسیا افزود: در قزاقستان همانطور که اشاره کردید کمتر از یک ماه پیش سران کشورهای آسیای مرکزی با ترامپ دیدار کردند. ترامپ در آن دیدار رسما ایران را تهدید کرد و گفت که به ایران حمله کرده و به آن «افتخار» کرده است. او حتی مدعی شد که غربی ها در ایران «التماس» می کنند تا با او صحبت کنند. این ادبیات توهین آمیز ترامپ نتیجه سیاست خارجی غلط جریان غرب در ایران است که با وجود تهاجم همچنان به دنبال ارسال سیگنال ضعف و مذاکره با آمریکاست.

مدبر ادامه داد: مهمتر از آن این است که سران آسیای میانه در مقابل این ادبیات سکوت کردند. رئیس جمهور قزاقستان حتی در پاسخ گفت: شما به درستی در مسیر صلح حرکت کرده اید. و هیچ یک از آنها تجاوز ترامپ را محکوم نکردند. دلیل آن هم این است که تهران نتوانسته جایگاه خود را در آسیای مرکزی تقویت کند به طوری که حداقل یکی از این کشورها انتقاد کوچکی از ترامپ داشته باشد.

وی افزود: پس از این دیدارها باید واقع بینانه گفت که وقتی برنامه ای نباشد و سیاست خارجی منفعل باشد، همه فرصت ها از دست می رود. مثل شخصی که بعد از ساعت 12 شب که در رستوران بسته است می رسد. سیاست خارجی به این معناست که شما برنامه های خود را از قبل تنظیم کرده اید. اما هیچ برنامه ای روی میز نیست. واقعا در یک سال گذشته بیشتر از یک برنامه دیپلماتیک خاص عکس عراقچی در رستوران ها دیده ایم.

کارشناس مسائل اوراسیا گفت: این بی برنامگی باعث شده فرصت ها از دست برود. در نهایت مذاکرات بی نتیجه با اروپایی ها به جایی نرسید و همین اروپایی ها از تجاوز به ایران حمایت کردند.

گفت: به نظر من تهران امروز با توجه به خشک کنید نبود ابتکار عمل و رکود کامل نظام دیپلماسی و ناهماهنگی شدید آن، تا جایی که طرف خارجی مجبور به اظهارنظر نادرست بودن سخنان مقام ایرانی شود، اگر تقویت نشود، منافع ملت ایران بیش از اینها متضرر می شود. آسیای مرکزی منطقه حساسی است. اگر تهران می خواهد در آنجا کاری انجام دهد باید با مسکو هماهنگ شود. آسیای مرکزی دو بلوک دارد: بلوک قدرتمند روسیه و بلوک آمریکا که ترکیه نیز در تلاش است در آن نقش ایفا کند. بلوک قدرتمندتر روسیه است.

مدبر گفت: تجربه نشان داده است که کشورهای آسیای میانه تنها با ایران کار جدی ندارند. اگر آنها رابطه واقعی داشتند، حداقل یکی از آنها در همان دیدار با ترامپ از ایران دفاع می کرد. اما نه تنها دفاع نکردند، بلکه برخی مانند آقای.تقیفآنها ترامپ را “بهترین رئیس جمهور جهان” نامیدند. این نشان می دهد که ایران برای آنها اولویت ندارد. بنابراین تنها راه نفوذ ایران بر قزاقستان و سایر کشورها، هماهنگی از طریق مسکو است.

کارشناس مسائل اوراسیا تصریح کرد: واقعیت امروز در میدان این است که سران آسیای میانه در مقابل ترامپ نشستند، او گفتند ایران را نقض کردم و کف زدند. این نتیجه ضعف نظام دیپلماسی ایران است که کار را به جایی رسانده است که حتی همسایگان ما حاضر به حمایت لفظی نیستند.

وی گفت: بنابراین مصوبه سیاست خارجی منطقه باید اصلاح شود. اما ایران حتی در همسایگی سنتی خود هم نتوانسته است لطفی بکند. اگر منافع ملی برای کسی مهم است، باید از تجاوزات مشترک رژیم صهیونیستی، آمریکا و تروئیکای اروپایی به ایران عبرت گرفت و مسیر را اصلاح کرد. وگرنه ادامه همین روش پر از غرور و نگاه از بالا نتیجه ای جز رفتار ناپسند عده ای نخواهد داشت.

به گزارش به گزارش میهن تجارت، در مجموع با توجه به توضیحات رئیس جمهور درباره جزئیات و نتایج این سفر، حضور پزشکان در قزاقستان و ترکمنستان را می توان تلاشی هدفمند برای فعال سازی دیپلماسی منطقه ای و خروج از روابط صرفا تشریفاتی دانست. امضای 14 سند همکاری، گفت وگوهای اقتصادی، پزشکی و فناوری و رایزنی با مقامات ارشد کشورهای مختلف نشان می دهد که این سفر ظرفیت های جدیدی را برای تعاملات منطقه ای حداقل در سطح توافقات و ایجاد بسترهای همکاری فراهم کرده است.

اما اهمیت نهایی این سفر، بیش از تعداد اسناد یا جلسات امضا شده، به مرحله اجرا و پیگیری تفاهم نامه ها برمی گردد. آسیای مرکزی و اوراسیا میدان رقابت شدید بازیگران بزرگ است و تثبیت جایگاه ایران در این فضا مستلزم حضور مستمر، هماهنگی نهادی و تبدیل تفاهم‌ها به دستاوردهای ملموس اقتصادی و سیاسی است. اگر این مسیر با برنامه ریزی دقیق و تداوم دیپلماتیک همراه باشد، این گونه سفرها می تواند به تدریج به تقویت منافع ملی و افزایش عمق روابط منطقه ای ایران منجر شود.