تعریف علمی شب یلدا به پدیده نجومی «انقلاب زمستانی» برمی گردد. پدیده ای که در آن نیمکره شمالی زمین به دلیل انحراف 23.5 درجه ای محور خود از مدارش به دور خورشید در طولانی ترین شب سال قرار دارد و خورشید در کمترین ارتفاع خود در آسمان دیده می شود. بعد از شب یلدا کم کم روزها بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود. در نتیجه یلدا نماد تولد دوباره خورشید و امید به نور است.
برای درک دقیق تر این موضوع، باید خود را با مفاهیم زیر آشنا کنیم:
- انقلاب زمستانی: این رویداد نجومی در حدود 30 آذر (21 دسامبر) رخ می دهد و به این دلیل است که قطب شمال در دورترین فاصله از خورشید (از نظر زاویه) قرار دارد.
- انحراف محور زمین: محور چرخش زمین به صفحه مداری خود به دور خورشید متمایل است و این انحراف باعث می شود که میزان نور خورشید در نیمکره شمالی و جنوبی در طول سال متفاوت باشد.
- طولانی ترین شب و کوتاه ترین روز: در شب یلدا نور خورشید برای مدت کوتاه تری به نیمکره شمالی زمین می رسد و در نتیجه این شب طولانی ترین شب و روز بعد (اول دی ماه) کوتاه ترین روز سال خواهد بود.
- کلمه یلدا: این کلمه ریشه سریانی (آرامی) دارد و به معنای تولد است که به تولد خورشید در این شب اشاره دارد.
- چله بزرگ: شب یلدا آغاز «چله بزرگ» است که به دوران سخت زمستان اشاره دارد و تا دهم بهمن ماه ادامه دارد و پس از آن «چله کوچک» آغاز می شود.
انقلاب زمستانی چه زمانی است؟
انقلاب زمستانی رویدادی است که کوتاه ترین روز سال و آغاز زمستان نجومی را نشان می دهد. زمستان هواشناسی از اول دسامبر آغاز می شود، اما برخی از مردم و جوامع ترجیح می دهند تا انقلاب زمستانی منتظر بمانند و سپس شروع فصل زمستان را جشن بگیرند.
از نظر فنی، انقلاب زمستانی یک “لحظه” مشخص است و نه یک روز کامل. در سال 2025، این لحظه در ساعت 15:03 روز 3 آذر (21 دسامبر) اتفاق افتاد. عملا از این مرحله به بعد روزها به تدریج طولانی تر می شوند و میزان نور روز افزایش می یابد.
کلمه انقلاب (Solstice) از کلمه لاتین گرفته شده است سل به معنای «خورشید» و خواهر به معنای «ایستادن» گرفته شده است. در نتیجه، انقلاب زمستانی لحظه ای است که به نظر می رسد خورشید در جای خود ثابت است و درست بالای مدار راس الجدی قرار می گیرد. این به معنای جنوبی ترین عرض جغرافیایی است که خورشید در طول سال به آن می رسد.
در این زمان نیمکره جنوبی طولانی ترین روز سال را تجربه می کند و خورشید در بالاترین نقطه خود در آسمان قرار دارد.
در مقابل، نیمکره شمالی کمترین میزان نور خورشید را دریافت می کند و بیشترین تاریکی سال را دارد.
علت وقوع انقلاب های خورشیدی این است که محور زمین نسبت به صفحه مداری آن حدود 23.5 درجه کج شده است. این انحراف تعیین می کند که خورشید در هر زمانی از سال به طور مستقیم به کدام قسمت از سطح زمین می تابد.
پس از انقلاب زمستانی، خورشید به تدریج به سمت شمال به سمت استوا حرکت می کند تا اینکه شش ماه بعد به شمالی ترین نقطه خود یعنی مدار راس السرطان می رسد و انقلاب تابستانی را مشخص می کند.
در میانه این دو انقلاب، اعتدال بهاری و پاییزی رخ می دهد که در آن خورشید دقیقا بالای خط استوا قرار دارد.
چرا تاریخ انقلاب زمستانی هر سال تغییر می کند؟
تاریخ انقلاب زمستانی ممکن است هر سال تغییر کند. این به این دلیل است که زمین حدود 365.24 روز طول می کشد تا به دور خورشید بچرخد، نه دقیقاً 365 روز.
به همین دلیل هر سال حدود شش ساعت زمان انقلاب جابهجا میشود و این اختلاف در طول چهار سال به حدود یک روز کامل میرسد. در این مرحله، سال کبیسه با افزودن یک روز به تقویم آغاز می شود تا زمان انقلاب به تاریخ قبلی خود بازگردد.
البته عوامل دیگری از جمله تغییرات جزئی در طول مدار زمین و نوسان بسیار جزئی محور زمین که ناشی از چرخش آن است نیز بر زمان دقیق چرخش ها تاثیر می گذارد.
آیا انقلاب زمستانی آغاز زمستان است؟
پاسخ به این سوال بستگی به تعریف ما از فصول دارد.
زمستان هواشناسی از اول دسامبر (اواسط آذر و حدود سه هفته قبل از انقلاب زمستانی) آغاز می شود و تا پایان فوریه (اواسط اسفند) ادامه دارد.
این تقسیم بندی به این دلیل انجام می شود که هواشناسان سال را به چهار چهارم مساوی تقسیم می کنند:
بهار از مارس تا می (اواسط آوریل تا اواسط ژوئن)، تابستان از ژوئن تا اوت (اواسط ژوئن تا اواسط سپتامبر) و پاییز از سپتامبر تا نوامبر (اواسط سپتامبر تا اواسط دسامبر).
این روش اجازه می دهد تا داده های هواشناسی هر ساله بر اساس تاریخ های ثابت ثبت شود و تجزیه و تحلیل تغییرات آب و هوا در طول زمان آسان تر می شود. اما فصول نجومی بر اساس موقعیت زمین در مدار خود به دور خورشید تعریف می شود و با انقلاب و اعتدال تعیین می شود. بر اساس این تعریف، انقلاب زمستانی اولین روز زمستان است.
