روسیه در بازار نفت هند؛ رقابت تحریمی تهران

در سال های اخیر، بازار نفت هند به یکی از مهم ترین مراکز رقابت در میان صادرکنندگان بزرگ انرژی جهان تبدیل شده است. رشد اقتصادی پایدار، رشد جمعیت، توسعه سریع بخش حمل و نقل و گسترش ظرفیت های پالایشی، نیاز کشور به واردات انرژی را به طور مستمر افزایش داده و هند را به مقصدی استراتژیک برای تولیدکنندگان نفت تبدیل کرده است.

به گزارش هم میهن، در این میان ایران یکی از تامین کنندگان سنتی و قابل اعتماد نفت هند قبل از تشدید تحریم های بین المللی بود و سهم قابل توجهی از سبد واردات این کشور را به خود اختصاص داد. اما تحولات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ اوکراین و اعمال تحریم های گسترده غرب علیه روسیه، معادلات بازار جهانی انرژی و به ویژه بازار نفت هند را به طور اساسی تغییر داد.

روسیه که بخش عمده ای از بازار سنتی خود را در اروپا از دست داده بود، مجبور شد روزانه حدود 2 تا 3 میلیون بشکه از صادرات نفت خود را به بازارهای جایگزین به ویژه آسیا منتقل کند. در این شرایط، هند با بهره گیری از تخفیف های قابل توجه نفت روسیه و استفاده از مکانیزم های مالی و لجستیکی جایگزین، به بزرگترین خریدار نفت روسیه تبدیل شد و در مقطعی واردات آن به یک میلیون و 800 هزار بشکه در روز رسید.

این تحول علاوه بر تغییر الگوی واردات نفت هند، رقابت در بازارهای آسیایی را برای سایر صادرکنندگان از جمله ایران بسیار پیچیده‌تر و فشرده‌تر کرد. ورود گسترده نفت روسیه نه تنها فشار شدید قیمتی بر بازار وارد کرد، بلکه موازنه قدرت چانه زنی را به نفع خریداران هندی تغییر داد و جایگاه ایران را در یکی از مهم ترین بازارهای سنتی خود با چالش های جدید و ساختاری مواجه کرد. چالش‌های فراتر از قیمت به حوزه‌هایی مانند امنیت عرضه، مکانیسم‌های پرداخت، لجستیک و دیپلماسی انرژی مرتبط است.

تغییر مسیر نفت روسیه

پس از آغاز جنگ اوکراین، روسیه استراتژی خود را برای حفظ جریان درآمدهای نفتی و ادامه صادرات به طور جدی بازنگری کرد و بازارهای آسیایی به ویژه چین و هند به اهداف اصلی این کشور تبدیل شدند. هند که قبلاً سهم محدودی از نفت خود را از روسیه می گرفت، به سرعت به یکی از بزرگترین خریداران نفت روسیه تبدیل شد.

این تغییر نتیجه ترکیبی از عوامل کلیدی بود: تخفیف های قابل توجه و رقابتی، تضمین عرضه پایدار و انعطاف پذیری در قراردادها، و استفاده از مکانیسم های مالی و لجستیکی جایگزین از جمله پرداخت به ارزهای محلی و سیستم های حمل و نقل و بیمه غیرغربی. این روند هند را به یک بازار استراتژیک برای روسیه تبدیل کرد و در عین حال رقابت برای سایر صادرکنندگان از جمله ایران را تشدید کرد. ورود نفت ارزان روسیه نه تنها فشار قیمتی ایجاد کرد، بلکه به طور قابل توجهی بر شرایط چانه زنی و سهم بازار سایر تامین کنندگان تأثیر گذاشت.

هند؛ برنده بازی تخفیف

این در حالی است که رفتار هند نمونه بارز سیاست عملگرایانه و اقتصاد محور در حوزه انرژی است. دهلی نو بدون ورود مستقیم به ملاحظات ژئوپلیتیکی، از رقابت بین صادرکنندگان نفت – به ویژه کشورهای تحریم شده – برای تأمین انرژی ارزان تر سود برده است. این رویکرد قدرت چانه زنی هند را افزایش داده و این امکان را برای پالایشگاه های هندی فراهم کرده است که شرایط بهتری را از فروشندگان مختلف از جمله روسیه و ایران بخواهند.

در چنین فضایی کشورهای صادرکننده نفت برای حفظ سهم خود در بازار مجبور شده اند علاوه بر تخفیف قیمت، در زمینه پرداخت، تحویل و قراردادها انعطاف بیشتری از خود نشان دهند. بازار هند به محیطی تبدیل شده است که تنها قیمت تعیین کننده نیست، بلکه توانایی عرضه پایدار، مدیریت لجستیک و انعطاف پذیری قراردادی است.

فشارهای خارجی و نقش سیاست های بین المللی

علاوه بر رقابت قیمت ها و ورود گسترده نفت روسیه، فشارهای سیاسی و دیپلماتیک کشورهای غربی بر هند و شرکت های بزرگ پالایشگاهی مانند ریلاینس نیز بر تصمیمات خرید نفت تأثیر گذاشته است. آمریکا در چارچوب تحریم ها و سیاست های ضد روسی و ضد ایرانی تلاش کرده است خریداران آسیایی را از واردات نفت روسیه و ایران محدود کند.

با این حال، هند در عمل گرایی اقتصادی خود سعی کرده این فشارها را با مکانیسم های مالی جایگزین و انعطاف پذیری در خرید نفت مدیریت کند. پالایشگاه‌هایی مانند ریلاینس از تخفیف‌های روسیه بهره‌مند شده‌اند و جریان نفت را در حالی که الزامات بین‌المللی را رعایت می‌کنند، حفظ کرده‌اند.

این نشان می دهد که علاوه بر رقابت قیمتی، روابط دیپلماتیک و فشارهای خارجی نقش مهمی در شکل گیری بازار نفت هند دارد و می تواند بر تصمیمات صادراتی ایران تأثیر بگذارد.

پیامدهای ورود روسیه به ایران

ورود قدرتمند روسیه به بازار نفت هند پیامدهای مستقیمی بر صادرات نفت ایران داشته است. اول کاهش نسبی سهم بازار ایران که در گذشته یکی از تامین کنندگان اصلی پالایشگاه های هند بود. دوم، افزایش فشار بر قیمت فروش نفت ایران. به گونه ای که برای حفظ مشتریان، ارائه تخفیف های بیشتر اجتناب ناپذیر شده و همین موضوع باعث کاهش حاشیه سود و قدرت چانه زنی ایران شده است. سوم، افزایش وابستگی به تعداد محدودی از خریداران، که خطرات ناشی از نوسانات تقاضا و تحولات ژئوپلیتیکی را تشدید می کند.

مجموعه این عوامل نشان می دهد که ایران برای حفظ جایگاه خود در بازار هند مجبور به بازنگری در استراتژی های صادراتی و تجاری خود است.

گزینه های پیش روی ایران

در چنین شرایطی، ادامه رقابت صرفاً بر اساس تخفیف قیمت، اگرچه ممکن است در کوتاه مدت سهم بازار را حفظ کند، اما در بلندمدت منجر به کاهش درآمدهای نفتی و افزایش آسیب پذیری اقتصادی خواهد شد. یکی از گزینه های استراتژیک حرکت به سمت قراردادهای بلندمدت و پایدار با خریداران آسیایی است. قراردادهایی که فراتر از قیمت هستند شامل همکاری سرمایه گذاری، مشارکت در پالایشگاه ها و تبادل فناوری است. این رویکرد می تواند ضمن تثبیت سهم بازار، قدرت چانه زنی ایران را افزایش داده و اثر نوسانات بازار جهانی نفت را کاهش دهد.

گزینه دیگر ایجاد تنوع در بازارهای صادراتی و کاهش وابستگی به چند مشتری محدود است. توسعه روابط انرژی با بازارهای نوظهور آفریقا، آمریکای لاتین و آسیای جنوب شرقی می‌تواند انعطاف‌پذیری ایران را افزایش داده و فشار رقابت قیمت‌ها را تعدیل کند.

نقش دیپلماسی انرژی

در این شرایط دیپلماسی انرژی می تواند نقش اساسی در مدیریت رقابت و تقویت جایگاه ایران داشته باشد. هماهنگی با تولیدکنندگان منطقه، استفاده از ظرفیت های لجستیکی و مالی جایگزین و کاهش هزینه های مبادلاتی از جمله ابزارهایی است که می تواند اعتماد خریداران را افزایش دهد. اما واقعیت این است که بدون حل چالش های ساختاری ناشی از تحریم ها، رقابت پذیری ایران محدود باقی خواهد ماند. بنابراین دیپلماسی انرژی تنها زمانی مؤثر خواهد بود که در چارچوب یک برنامه جامع و در راستای اصلاح زیرساخت ها و توسعه همکاری های تجاری بلندمدت اجرا شود.

خلاصه

ورود گسترده روسیه به بازار نفت هند نشانه روشنی از تغییر ساختار قدرت در بازار انرژی آسیا و تشدید رقابت بین صادرکنندگان نفت است. این تحول ضمن افزایش قدرت چانه زنی خریداران آسیایی، فشار مضاعفی بر صادرات نفت ایران وارد کرده و نشان داده است که استراتژی های سنتی دیگر پاسخگوی شرایط جدید نیستند.

برای ایران، این توسعه فراتر از یک چالش، یک هشدار راهبردی است. حفظ موقعیت در بازارهای رقابتی آسیایی مستلزم طراحی مجدد سیاست انرژی با چشم اندازی واقع بینانه، منعطف و آینده نگر است. سیاستی که مبتنی بر تثبیت سهم بازار از طریق قراردادهای پایدار، تنوع بخشیدن به مقاصد صادراتی و تقویت دیپلماسی انرژی است. تنها در این صورت است که ایران می‌تواند موقعیت خود را در مقابل بازیگرانی مانند روسیه حفظ کند و ریسک‌های رقابتی را کاهش دهد و راه را برای توسعه پایدار صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی هموار کند.