انتشار ناخواسته تعدادی از آلبوم های قاجاری کاخ گلستان در فضای مجازی بازخورد زیادی را در بین کاربران، کارشناسان و علاقه مندان به عکاسی و تاریخ به همراه داشته است.
به گزارش همشهری آنلاین، این عکس ها را در مرکز توجه دانستیم و نگاهی به تاریخچه عکس و عکاسی در دوره قاجار انداختیم.
دوربین عکاسی در سال 1842، تقریباً 3 سال پس از اختراع آن در سال 1839، به عنوان هدیه تزار نیکلاس اول روسیه به شاه ایران، محمد شاه قاجار، وارد ایران شد. مدتی بعد دوربینی نیز توسط ملکه انگلیس به محمد شاه اهدا شد.
دوربین روس ها توسط دیپلماتی به نام نیکلای پاولوف که آموزش کار با دوربین را دیده بود به ایران آورده و احتمالاً اولین عکس محمدشاه را در ایران او گرفته است. به گفته برخی منابع، پسر محمدشاه، ناصرالدین میرزایی و دخترش عزت الدوله که بعدها همسر امیرکبیر شد نیز در این عکس حضور داشتند.
دوربین هایی که وارد ایران شدند، داگرئوتیپ بودند و بعد از پاولوف، هیچکس در دربار ایران از نحوه کار آنها خبر نداشت و دوربین ها عملاً بلااستفاده ماندند. کلید حل این مشکل در دست مسیو ژول ریشار فرانسوی بود که در زمان محمدشاه به ایران آمده بود و پس از اسلام آوردن نام میرزا رضاخان را برگزیده بود. میرزا رضاخان نقش مهمی در پیشرفت عکاسی در ایران داشت.
همزمان با مسیو ریشار، به گفته برخی محققین، قاسم میرزا، بیست و چهارمین پسر فتحعلی شاه نیز با استفاده از داگرئوتایپ عکس می گرفت.
دوران شکوفایی عکاسی در ایران، دوران روی کار آمدن ناصرالدین شاه بود. ناصرالدین شاه در نوجوانی عکاسی با داگرئوتایپ را نزد مسیو ریشار آموخت و بعدها روش های جدید عکاسی را زیر نظر فرانسیس کارلهیان آموخت. در واقع ناصرالدین شاه را باید جزو عکاسان پیشکسوت ایران دانست.
آقارضا به دستور شاه زیر نظر کارلهیان تکنیک های عکاسی را آموخت و «عکاس» دربار شد. آموزش عکاسی به برنامه درسی مدرسه دارالفنون اضافه شد. در این مرحله، عکاسی یک تکنیک بود، نه یک هنر، و عکاسان خود را مهندس می نامیدند.
پس از تأسیس عکاسخانه همایونی به سرپرستی آقا رضا، به دستور ناصرالدین شاه، عکاسخانه ای برای استفاده عموم افتتاح شد و مدیریت آن بر عهده عباسعلی بیگ شاگرد آقا رضا شد. پس از آن آتلیه های عکاسی دیگری در تهران و شهرهای کشور افتتاح شد.
در اطلاعیه ای به مناسبت راه اندازی اولین گالری عکاسی عمومی زیر نظر عباسعلی بیگ آمده است: «چون اکثر مردم تمایل زیادی به گرفتن عکس از خود دارند و هرکسی نمی توانست برود و عکس خود را در نگارخانه مبارکه عکاسی دولتی بگیرد. “عباسعلی بیگ” مرد خود را که مدتها زیر نظر او بود و در عکاسی مهارت کامل پیدا کرده بود را مأمور کرد تا اتاقی را برای عکاسی در خیابان مبارکه (باب فعلی) آماده کند. همایون) تا همه دوست دارن عکس بگیرن، برن اونجا عکس بگیرن و قیمتش بستگی به اندازه و کوچیک بودن عکس داره: یک عکس بزرگ 4000 دینار، تا دوازده بیشتر، یک سه هزار دینار، یک عکس کوچک دو هزار دینار، بعد از آن، هر که بیشتر بخواهد، یک سی پادشاه است.
عکس های منتشر شده از کاخ گلستان را می توان در دسته بندی های زیر دسته بندی کرد:
درباریان: شاه، مردان، وزرا، شاهزادگان و…
درباریان غیر آقایان: زنان و کودکان
فرادست غیر باربری: تجار، روحانیون، معلمان، پزشکان و…
غیر درباری پست: سوژه ها، کارگران، رهگذران و…
ممکن: کاخ ها، باغ ها، بقاع متبرکه، مهمانسراها، ساختمان ها و…
مراسم: آیین ها، مناسک و مناسبت ها (مانند مسابقه اسب دوانی و روز آشپز)
حیوانات: ببری خان (گربه ناصرالدین شاه) و…
کیفیت این عکس‌های لو رفته از آلبوم‌فروشی کاخ گلستان با عکس‌های اصلی متفاوت است، اما همچنان این عکس‌ها گنجینه‌ای است در عدم تمایل نهادهایی مانند موزه‌ها و کاخ‌های تاریخی از انتشار اسناد و مدارک تاریخی به امانت در اختیارشان.
تحلیل‌های جامعه‌شناختی، انسان‌شناختی و زیبایی‌شناختی عکس‌های قاجار در سال‌های گذشته توسط پژوهشگرانی چون مرحوم شهریار عدل و یحیی ذکاء انجام شده است، اما انتشار این عکس‌های جدید فرصت ارزشمندی برای تحلیل‌های جدید فراهم می‌کند.
