عدالت ترمیمی؛ سازوکار نوین برای تحقق عدالت اجتماعی پایدار

به گزارش خبرگزاری به گزارش میهن تجارت، عدالت ترمیمی رویکردی جدید در نظام عدالت کیفری است که هدف اصلی آن احیای روابط آسیب دیده بین بزه دیده، مجرم و جامعه است و این نگاه به جرم نه تنها ناقض قانون یا تهدیدی برای اقتدار دولت نیست، بلکه از آن به عنوان آسیب به افراد و پیوندهای اجتماعی تعبیر می شود. در عدالت ترمیمی تمرکز از «مجازات» به «بازپروری» تغییر می‌کند و فرآیندهای گفت‌وگو، همدلی، پذیرش مسئولیت و جبران خسارت در اولویت قرار می‌گیرد، بنابراین هدف این نظام مجازات مجرم نیست، بلکه درمان زخم‌های اجتماعی و اخلاقی ناشی از جرم است.

مفهوم عدالت ترمیمی از سنت های باستانی جوامع بومی نشات گرفته است. جوامعی که در آن اختلافات از طریق سازش، گفتگو، جبران خسارت و تصمیم جمعی حل و فصل می شد و با گسترش نظام کیفری مدرن و غلبه عدالت کیفری، این سنت ها برای مدتی به حاشیه رانده شدند، اما از دهه 1970 به بعد، به دنبال شکست مجازات های سخت برای کاهش جرم و اصلاح مجرمان، بار دیگر به متفکران حقوق جزا به عنوان یک ارزش ترمیم کننده عادلانه به متفکران حقوق کیفری بازگشت. جایگزین اخلاقی و کارآمد برای نظام مجازات محور پیشنهاد شد که به جای انتقام بر تفاهم، گفتگو و بازسازی اعتماد تاکید دارد.

عدالت ترمیمی بر چند رکن اساسی استوار است که شامل مسئولیت پذیری مجرم در قبال رفتار و پذیرش مسئولیت، مشارکت فعال بزه دیده در تصمیم گیری و جبران خسارت وارده، احیای روابط اجتماعی بین طرفین و تلاش برای جبران واقعی خسارات مادی و معنوی وارد شده است. عدالت ترمیمی با فراهم آوردن امکان گفت و گوی رو در رو، به دو طرف این فرصت را می دهد که از طریق درک متقابل به صلح و رضایت برسند.

اگرچه عدالت ترمیمی و مجازات های جایگزین حبس هر دو به منظور اصلاح نظام کیفری و کاهش استفاده از زندان ها مطرح شده اند، اما از نظر ماهیت تفاوت های اساسی دارند. مجازات‌های جایگزین حبس همچنان در قالب عدالت کیفری سنتی تعریف می‌شود و فقط شکل مجازات را تغییر می‌دهد، مانند انجام خدمت وظیفه عمومی، پرداخت جریمه نقدی یا شرکت در دوره‌های آموزشی، اما عدالت ترمیمی فرآیندی مشارکتی و توافق‌محور است که هدف آن اصلاح روابط و اعاده اعتماد است، نه اعمال مجازات، در حالی که در مجازات‌های جایگزین، بزه‌دیده تصمیم گرفته می‌شود. همه نقش فعالی در دستیابی به توافق دارند.

عدالت ترمیمی بر ترمیم آسیب ناشی از جرم و جلب رضایت متمرکز است

سید محمدهادی حسینی مرام، وکیل دادگستری و پژوهشگر در رشته حقوق خصوصی وی با بیان اینکه عدالت ترمیمی یکی از رویکردهای جدید در نظام های قضایی است که به جای تمرکز بر مجازات و مجازات، به ترمیم آسیب های ناشی از جرم و جلب رضایت بیشتر می پردازد، به خبرنگار به گزارش میهن تجارت گفت: این رویکرد به ویژه در مواردی که آثار روانی و اجتماعی زیادی دارد مانند جرایم خشن و یا جرایم خانوادگی استفاده می شود.

وی با بیان اینکه هدف اصلی عدالت ترمیمی ترمیم روابط آسیب دیده، اصلاح رفتار مجرم و جبران خسارت بزه دیدگان است، می افزاید: در عدالت ترمیمی جرم نه تنها نقض قوانین اجتماعی است، بلکه اختلال در روابط انسانی و اجتماعی است که باید با همکاری جامعه و مجرم ترمیم و احیا شود.

این حقوقدان و پژوهشگر حوزه حقوق خصوصی با اشاره به شباهت ها و تفاوت های مجازات های جایگزین حبس تصریح کرد: مجازات های جایگزین حبس و عدالت ترمیمی شباهت هایی دارند که از این میان می توان به هدف مشترک این دو کاهش فشار بر زندان ها اشاره کرد و هر دو رویکرد به دنبال کاهش مجازات های زندان و استفاده از راهکارها هستند. غیر عربی آنها برای جنایتکاران هستند.

تفاوت بین مجازات های جایگزین و عدالت ترمیمی چیست؟

حسینی مرام با اشاره به اینکه مجازات های جایگزین حبس و عدالت ترمیمی دارای تفاوت های اساسی هستند، ادامه می دهد: در حالی که مجازات های جایگزین حبس به جای حبس بیشتر بر جبران جنبه های قانونی جرم مانند ارتکاب جرایم مالی یا خدمات اجتماعی متمرکز است، عدالت ترمیمی بیشتر بر احیای روابط انسانی و اجتماعی بین بزه دیده و بزه دیده تمرکز دارد.

وی با بیان اینکه مجازات های جایگزین حبس به عنوان جایگزین حبس محسوب می شود و عدالت ترمیمی فرآیندی فراتر از مجازات است، می گوید: هدف از عدالت ترمیمی احیای روابط آسیب دیده و بازگرداندن مجرم به عنوان یک فرد مسئول به جامعه است و به طور کلی هدف اصلی عدالت ترمیمی اصلاح رفتار مجرم با مواجهه با پیامدهای اجتماعی و انسانی جرم است.

این حقوقدان و پژوهشگر حقوق خصوصی با اشاره به اینکه رویکرد عدالت ترمیمی به جای تمرکز صرف بر مجازات، به دنبال بازسازی و ترمیم آسیب های وارده به بزه دیدگان و جامعه است، می افزاید: یکی دیگر از اهداف مهم این رویکرد کاهش میزان تکرار جرم در بین مجرمان است و بررسی ها نشان داده است که اگر مجرمان در فرآیند عدالت ترمیمی مشارکت داشته باشند، احتمال بازگشت جرم به بزه دیدگان کاهش می یابد.

عدالت ترمیمی یک مدل نوظهور و در عین حال ریشه دار از عدالت کیفری است

حمیدرضا حاج شریفی کارشناس حقوقی و پژوهشگر حقوق جزا و جرم شناسی وی به خبرنگار به گزارش میهن تجارت گفت: عدالت ترمیمی یکی از موضوعاتی است که در حقوق کیفری مطرح می شود و به معنای فرآیندی است برای مشارکت دادن کسانی که در یک جرم خاص سهم دارند تا صدمات، ضررها، نیازها و تعهدات را به طور جمعی تعیین و به آن توجه کنند تا هر چه بیشتر به بهبود، بهبود و تکمیل صحیح امور بپردازند.

وی با بیان اینکه عدالت ترمیمی یک الگوی نوظهور و در عین حال قدیمی و ریشه‌دار عدالت کیفری است که از دهه‌های ۷۰ و ۸۰ قرن بیستم تجدید شده است، می‌افزاید: گفتمان‌های عدالت کیفری در تحول جهانی نظام‌های سیاست جنایی توجه خود را از جنبه‌های تنبیهی و اصلاحی معطوف به آسیب‌های کیفری و آسیب‌های جبران‌کننده کیفری معطوف کرده است. مجرم و درگیر کردن مجرم در فرآیند. آنها در جهت توانبخشی به دنبال این هستند که مجرم را با عواقب وخیم جنایت خود آشنا کنند.

کارشناس حقوقی و پژوهشگر حقوق جزا و جرم شناسی با بیان اینکه در عدالت ترمیمی علاوه بر جبران خسارت بزه دیده، مجازات، اصلاح و درمان نیز امکان پذیر است، تصریح می کند: آثار عدالت ترمیمی در مجازات های فقهی، قواعد فقهی و تأسیس. سلام فقه کیفری این ظرفیت را خواهد داشت که در کانون منابع قرار گیرد که «الگوی اسلامی/ایرانی عدالت ترمیمی» از این منابع استخراج شود و نظری در حال تبدیل شدن است

عدالت ترمیمی رویکردی جامع به منافع قربانی، مجرم و جامعه است

حاج شریفی با اشاره به مقایسه عدالت ترمیمی و عدالت کیفری از نظر نگرش، ادامه می دهد: در عدالت کیفری، جرم نقض قانون و دولت است، تخلف و تخلف موجب جرم انگاری می شود و عدالت اقتضا می کند که دولت مقصر (مجرم) را تعیین کند و مجازات را اعمال کند و محور اصلی عدالت کیفری این است که مجرمان به حق خود برسند.

وی می گوید: در عدالت ترمیمی، جرم، تجاوز و تجاوز به افراد و روابط است، تخلف و تخلف موجب تعهد می شود و عدالت، بزه دیدگان و مجرمان و اعضای جامعه محلی را در تلاش برای اصلاح امور دخالت می دهد و محور اصلی عدالت ترمیمی، نیازهای بزه دیدگان و مسئولیت مجرمان برای جبران خسارات وارده است.

این کارشناس حقوقی و پژوهشگر حقوق جزا و جرم شناسی می افزاید: عدالت ترمیمی رویکردی همه جانبه به مصالح بزه دیده، مجرم و جامعه است، این رویکرد جدید عدالت کیفری را نمی توان با یک توصیف و نام توصیف کرد و با اطلاق عنوانی برای نامگذاری این جریان نمی توان مفاهیم، ​​حدود و افق آن را به خوبی بیان کرد و در سراسر دنیا اصطلاحات زیادی برای تبیین این رویکرد به کار می رود.

عدالت ترمیمی اهداف متنوع و چند وجهی را دنبال می کند که فراتر از چارچوب کیفری صرف است و برای قربانی این سیستم فرصتی را برای بازیابی احساس امنیت، عزت و رضایت و جبران صدمات وارده به طور واقعی فراهم می کند. عدالت ترمیمی برای مجرم ابزاری برای پذیرش مسئولیت، درک آثار رفتار و بازگشت به جامعه است و در سطح اجتماعی این رویکرد به تقویت همبستگی، کاهش انتقام جویی و ایجاد حس عدالت و اعتماد جمعی می انجامد. در نتیجه عدالت ترمیمی نه تنها در توانبخشی فردی مؤثر است، بلکه در سطح جامعه نیز کارکرد پیشگیرانه دارد.

اجرای عدالت ترمیمی از طریق سازوکارهای مختلفی انجام می شود که مهم ترین آنها میانجی گری کیفری، جلسات ترمیمی، کنفرانس های خانوادگی و محافل گفت و گو است و در این فرآیندها، یک فرد بی طرف به عنوان میانجی یا تسهیل کننده، مسئولیت برقراری گفت و گوی مستقیم و سازنده بین بزه دیده و مجرم را بر عهده دارد. در این جلسات طرفین در مورد آثار جرم، احساسات و انتظارات خود صحبت می کنند و در مورد نحوه جبران خسارت به توافق می رسند و موفقیت این برنامه ها منوط به مشارکت داوطلبانه، بی طرفی میانجی، حمایت قانونی از توافقات و احترام به کرامت انسانی طرفین است.

تحقق عدالت ترمیمی مستلزم فراهم شدن بسترهای قانونی، فرهنگی و نهادی است و در گام نخست قوانین روشن و دقیق باید نحوه انجام فرآیندهای ترمیمی، نقش میانجی و تضمین اجرای توافقات را مشخص کند. همچنین تربیت واسطه های حرفه ای که علاوه بر دانش حقوقی، به مهارت های روانی و ارتباطی نیز آشنا باشند، ضروری است. علاوه بر این موارد، فرهنگ عمومی جامعه باید ارزش هایی مانند گذشت، گفتگو و مسئولیت پذیری را نیز بپذیرد. نهادهای آموزشی، رسانه‌ها و دستگاه قضایی باید برای ترویج این فرهنگ همکاری کنند تا عدالت ترمیمی از سطح نظری به یک واقعیت اجتماعی تبدیل شود.

عدالت ترمیمی تلاشی است برای حرکت از الگوی عدالت کیفری به سمت عدالت انسانی، مشارکتی و ترمیمی و این رویکرد با فراهم آوردن بستر گفتگو بین بزه دیده و مجرم، نه تنها از آثار جرم می کاهد، بلکه به بازپروری اخلاقی مجرم و بازسازی روحی بزه دیده می انجامد. و تجربه کشورهایی که این نظام را اجرا کرده‌اند نشان می‌دهد که عدالت ترمیمی می‌تواند از میزان تکرار جرم بکاهد و جامعه‌ای همدل‌تر و متعادل‌تر ایجاد کند و این مسیر گامی اساسی در جهت تحقق عدالت اجتماعی پایدار است.