یونسکو سبک مینیاتور کمال‌الدین بهزاد را به عنوان «میراث فرهنگی ناملموس بشری» برای افغانستان ثبت کرد

بی بی سی: «آینه کاری در معماری ایران»، «سبک نقاشی کمال الدین بهزاد» و «فرهنگ تولید سمناک» که در ایران به «سمنو» معروف است به عنوان میراث فرهنگی ایران، افغانستان و تاجیکستان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.

این تصمیم در بیستمین نشست کمیته بین دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس که از 8 تا 13 دسامبر 2025 (17 تا 22 دسامبر) در دهلی نو برگزار شد، اتخاذ شد. به این ترتیب یونسکو اهمیت هنری و فرهنگی این سنت ها و فرهنگ ها را به رسمیت شناخت که به معنای حمایت و اشاعه بین المللی آنها از طرف این نهاد سازمان ملل است.

طبق توضیحات رسمی یونسکو، آینه کاری هنر دست ساز تزئین سطوح معماری مانند سقف، دیوارها، گنبدها، ستون ها و پانل ها با قطعات آینه بریده شده است. انتقال این هنر به صورت غیر رسمی از طریق دوره های کارآموزی و کارگاهی و همچنین به صورت رسمی از طریق دانشگاه ها، سازمان های مردم نهاد و مؤسسات آموزشی انجام می شود.

در بیشتر موارد آینه سازی حرفه ای است که نسل ها به نسل ها منتقل می شود و پدربزرگ ها، پدران و عموها آن را به نسل بعد آموزش می دهند.

رضا صالحی امیری وزیر میراث فرهنگی در پیام تبریک خود به مناسبت ثبت آیینه کاری نوشت: این هنر معماری از سطح تکنیک به سطح خرد و دانش پیش رفته است… مواجهه انسان با دنیای بازتاب او را در شبکه ای از نور، معنا و تفسیر قرار می دهد.

آینه کاری بیست و هفتمین اثر از ایران است که در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.

به گفته یونسکو، سبک مینیاتور بهزاد که به «سبک هرات» نیز معروف است، هنوز یک سنت زنده است که از طریق مؤسسات هنری، کارگاه‌ها و مراکز فرهنگی در سراسر افغانستان تدریس و اجرا می‌شود. به گفته یونسکو، این تعامل مستمر تضمین کننده حفظ تکنیک ها، نمادگرایی و زیبایی شناسی تاریخی این هنر است.

مینیاتور در انتقال فرهنگ و تاریخ نقش محوری داشته و هنرمندانی مانند کمال الدین بهزاد تاثیر زیادی در آن داشته اند و سبک او الگوی بسیاری از مکاتب بین المللی است.

اقدام افغانستان برای ثبت سبک بهزاد در یونسکو پیش از این اعتراض ایران را برانگیخته بود.

علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت آثار تاریخی وزارت میراث فرهنگی ایران، پیش از این به ثبت «نقاشی ایرانی» در یونسکو و «ریشه مشترک هنر در کشورهای تمدن ایرانی» اشاره کرده و گفته بود «اگر افغانستان می‌خواهد مدرسه‌ای را تحت عنوان «بهزاد» یا مدرسه هرات ثبت کند، باید با ما موافقت کند یا مدرسه هرات را بگیرد.

ایران در سال 2019 (2020) در پانزدهمین نشست کمیته میراث فرهنگی ناملموس جهانی یونسکو، «هنر مینیاتور» را با کشورهای ترکیه، آذربایجان و ازبکستان به طور مشترک در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رساند. آیین سمنوپزان نیز در سال ۱۳۹۶ در ایران به ثبت ملی رسید و در فهرست میراث ناملموس این کشور به ثبت رسید.

کمال الدین بهزاد، نقاش قرن نهم و دهم هجری، یکی از برجسته ترین نقاشان تاریخ هنر و از چهره های تأثیرگذار مکتب هرات و سپس مکتب تبریز بود. او با ترکیب بندی های بدیع، ظرافت در طراحی، استفاده هوشمندانه از رنگ و توانایی فوق العاده در روایت بصری، مینیاتور ایرانی را به اوج رساند.

بهزاد در زمان سلطان حسین بایقرا و وزیر هنر او امیرعلیشیر نوایی به شهرت رسید و بعدها به دعوت شاه طهماسب صفوی به تبریز رفت و اداره کتابخانه سلطنتی را بر عهده گرفت. آثار او مانند «سقوط قلعه»، «یوسف و زلیخا» و «درویشان روی میز» به عنوان شاهکارهای نقاشی شرقی شناخته می شوند.

ثبت سبک مینیاتوری بهزاد در فهرست یونسکو با استقبال گرم هنرمندان، فرهنگیان و مربیان شهر هرات مواجه شده است. شهری که از دیرباز به عنوان یکی از مراکز اصلی هنری افغانستان شناخته می شد. هرات میزبان تعداد زیادی نقاش، خوشنویس، تذهیب و نقاش است.

این اقدام یونسکو در حالی صورت گرفته است که طالبان در تابستان 1400 (اوت 2021) به قدرت بازگشتند، گزارش های متعددی از جمله سرکوب هنرمندان و مهاجرت اجباری آنها، ممنوعیت موسیقی و سوزاندن آلات، شکستن مجسمه ها در این کشور به ثبت رسیده است.

فرهنگ تهیه سمنک

«فرهنگ تهیه سمناک» که در ایران به سمنو معروف است و یکی از اقلام اصلی سفره نوروزی در تاجیکستان است و در ایران به ویژه در ایام نوروز به ویژه سر سفره هفت سین مورد استفاده مردم قرار می گیرد.

در سال 2013 «سمناک» در تاجیکستان به ثبت رسید و دو سال پیش این کشور پیشنهاد خود را درباره «فرهنگ آماده سازی سمناک» برای بررسی به یونسکو ارائه کرد.

سمنو از جوانه گندم و آرد تهیه می شود. هنگام پختن سومنک در تاجیکستان، زنان و دختران آهنگ هایی اجرا می کنند که یکی از آنها این آهنگ است:

این سنت در افغانستان نیز رایج است.

مراسم سمنک پزان در تاجیکستان با رقص و شادی اعضای خانواده، اقوام و همسایگان در اطراف آتش و دیگ سمنک همراه است.

بزرگان تاجیک از سمناک به عنوان نعمت زمین و شکر نعمت خداوند و گشایش زندگی جدید یاد می کنند.

از سال 2008 تاکنون در مجموع 13 پیشنهاد تاجیکستان که برخی از آنها به صورت مشترک با سایر کشورها از جمله ایران و افغانستان به ثبت رسیده است در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.

موسیقی ششمقام، عید نوروز، آش پالو، چکان، موسیقی فلک، جشن سده و مهرگان از جمله آنهاست.

در نشست یونسکو، ساز گلی «بوریندو» پاکستان، نوعی بازی محلی عراقی به نام «محبس» (بازی شبیه به گل) و عبای «بشت» رایج در بسیاری از کشورهای عربی خاورمیانه نیز در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.